KON MABJUGKOS ANG TUKOG

Sayo sa buntag.  Misugod na pagdalag ang panganod didto sa sidlakan. Pipila na karon ka adlaw nga naglugiton ang kalangitan.   Ang binabaye nga ulan mohunong lang panahon sa kabuntagon. 

 Ang nagkisdom nga kalangitan  gisugat sa  maya  nga  panagway ni Gorio sa iyang paggawas diha sa gamayng balkonahe sa ilang  balay dala ang usa ka  basong plastik nga may linagang luy-a. Maoy gisikop sa iyang panan-aw ang mahapsay niyang basakan nga bag-ohay pang natamnan. Ang similya nagsugod na sa pagpangtuyhakaw.  Binuligan sa ulan dali ra kining nakagamot ug gani ang mga layaon niining  mga  dahon  gihulipan  na  sa  mga  tison ug lunhawng udlot.  Mihigop si Gorio sa init nga linaga nga may igong timpla sa kinugay. Ang mahalang-halang nga linaga miinanay pagbugtaw niadtong kahaw-ang ug kabugnaw sa iyang tiyan. Maoy iyang naandan ang pag-inom sa linagang luy-a sa dili pa magsugod ang iyang inadlawng buluhaton sa uma. Taas na ang Adlaw siyang tigpamahawan.

Miugiot ang lantayng kawayan sa paglingkod ni Gorio. Gipasarap ang iyang panan-aw sa palibot, didto sa mga luwang sa duha ka ektarya niyang kahumayan. Dunay mga luna sa iyang silingan nga wala pa matandog. Daw wala tuyoa nahalantaw siya didto sa halayo dapit sa suba sa Butadon diin nahimutang ang basakan ni Diego nga suod niyang kompare. Igo pa lang kining nasugdan sa pagdaro. Nahingag na gayod kining iyang kompare sa bag-ong kalihokan sa ilang balangay kay gipasagdan man ang iyang basakan, nakaingon si Gorio sa iyang kaugalingon. Nagpanlingo siya sa nahitabo sa iyang kompare. Ug didtoy makantalitahong pahiyom nga mibathay sa kunoton na niyang panagway.

Usa si Gorio sa giilang kugihan sa ilang balangay. Gani ang uban niyang silingan gibati mag kasina nga nakapatungha siyag anak sa kolehiyo nga maoy ray gisaligan ang iyang basakan. Wala siyay bisyo. Ang iyang panahon gigugol sa pagtikad sa iyang basakan. Maayo siyang mogalam sa iyang tanom mao nga dili mabintahaan ang iyang ani. Baya na man kanang uban niyang kasikbit. Naglumba lang ang humay ug sagbot sa pagtubo kay maoy giatiman ang sugal ug inom.  Ug bag-ohay lang, may mga mag-uuma sama kang Diego nga nahingag sa pagtampo sa miting-miting ug tuon-tuon nga alang kang Gorio usik-usik lang sa panahon. Ang taspokan taspokan gayod, apan ang gikalibgan ni Gorio kay hangtod ang mga kugihan niyang silingan sama kang Diego nahingag man usab ning bag-ong natukod nga kapunongan sa ilang balangay. Alang kang Gorio, ang pag-apil-apil sa miting ug pagpasakop sa mga kapunongan sama ra sa usa ka bisyo nga makalangan sa gimbuhaton sa uma. Gawas pa, kon kalihokan sa baryo ang hisgotan, diba may konseho sa baryo nga gitugyanan niana? Wa pay kapunongan sa ilang balangay nga mitunhay ug nakahatag nilag kaayohan. Maayo lang kining pagpasakop sa kapunongan kaniadtong walay trabaho nga giatiman ug sa mga taspokan nga maoy tuyo ang pagkighugoy-hugoy. Ug ang nakapikal kang Gorio mao nga hasta siya kanunay nga gikabig sa iyang kompare Diego sa pagpasakop sa kapunongan nga sumala sa iyang nahibaw-an ang iyang kompare usa sa tigdumala isip membro sa hunta sa mga direktor. Niadto lang miaging semana namisita na usab kaniya si Diego.

“Maoy tuyo sa mga tigpasiugda nga ang tanang mag-uuma magpasakop sa kooperatiba,” nagkanayon kadto si Diego, “mao man gani nga kaming mga membro nangusog pagkampanya karon.”

“Kadto diayng way gusto, Pre, pugson ninyo paapil?”

“Tinuod daghan pang wala mahisakop sa kapunongan apan maoy among pagtuo nga sila nagduhaduha ug nagdumili tungod kay wala pa nila masabti ang mga bulawanong tumong ug tinguha sa kapunongan sa mag-uuma. Busa among giawhag kadtong wala makaapil sa unang klase ni Mr. Sawalan nga mopalista sa sunod hut-ong sa pre-membership class. Maoy tumong sa kapunungan ang kalamboan sa panginabuhi sa matag usa kanato ilabi na sa mga yanong mag-uuma.” 

Niining puntoha hapit na wala makapugong si Gorio sa buot niyang isumbalik sa kompare. Maoy diha sa iyang hunahuna ang nabiyaang basakn niini. Igo lang siyang miyuhom nga salabtonon kaayo.

“Alang kanako, Pre, ang tawo basta molihok lang aduna gyoy maani.”

“Tinuod kana, Pre. Ang usa ka mag-uuma kinahanglang magmakugihon alang sa iyang tingusbawan. Apan dunay mga butang nga dili niya makab-ot kon siya mag-inusara, sama ra sa usa ka tukog sa lubi dili makadaog sa sagbot ug buling. Apan ang lubayng tukog mahimong hugpongon sa usa ka malig-ong silhig. Usa ka panglitan, Pre: Dili malalis nga kitang tanang mag-uuma dinhi dili kontento sa presyo sa atong abot. Gipahimuslan kita sa mga komprador kay sila man ang nagdikta sa presyo. Busa samtang nagkataas ug nagkataas ang bili sa mga palaliton, nagpabiling ubos ug dili makiangayon ang komprada sa atong humay nga kong hunahunaon mahal man ang ilang pagbaligya sa bugas ngadto sa publiko nga nagakaon sa atong abot.”

“Sala kanas mga mag-uuma, Pre, kay kusog mangutang sa mga komprador.” 

“Tinuod kana, Pre. Busa kinahanglang nga ang mga mag-uuma ang mangitag pamaagi aron kahatagag katumanan ang atong mga tinguha pinaagi sa hiniusang kusog ug panlimbasog. Sa panaghiusa, daghang ang atong mahimo ug makab-ot . . . Dili na lang ko magdugay, Pre. Hinaot pa unta nga di mo kawangon ang pagtambong sa ikaduhang pre-membership education course nga sugdan sunod semana.”

“Tan-awon lang nato, Pre,” matod ni Gorio. Maoy diha sa iyang hunahuna ang pagbalibad apan gibati siyag kaikog sa iyang suod nga kompare.

Naputol ang paghanduraw ni Gorio sa pagkamatikod niya niadtong mga tawo nga nagsubay sa pilapil sa basakan didto sa unahan. Nagpaingon kini sa ilang dapit. Ang pundok nga giapilan sa pipila ka mga babaye alegre kaayo, misibaw sa kahangianan ang ilang tistis ug panagkukabildo. Nanagtangkil silag sundang. Dunay nagpas-an og pala. Dunay nagdalag pisi. Ang uban nagbitbit ug kaldero, taro, basket ug puko. Maoy misantop sa iyang hunanhuna nga tingali adunay pahina sa baryo nga gipatawag sa kapitan. Apan kon pahina sa baryo duna untay abiso ug mahibalo unta siya. Iyang namay-ongan si Diego ug natibuok sa iyang hunahuna nga kadto mao ang pundok sa bag-ong natukod nga kapunongan sa ilang balangay.

Ang panon misubay na sa dalan paingon sa ilang tugkaran. Mitindog sa Gorio sa gilingkorang lantay ug midali pagsulod.

“Maayong buntag, Pare Gorio,” sangpit ni Diego didto sa nataran nga mipaulahi sa panon nga nagpadayon ngadto sa dapit sa suba sa Butadon. 

“Maayong buntag sad,” ni Gorio pa nga napugos paggawas. “Tabi . . . unsa ni Pre, pahina?”

“Pahina sa kapunongan. Nagsugod na man god ang ting-ulan ug lagmit mobaha na usab. Aron kalikayan ang pagtipas sa tubig, kinahanglang kalimpiyohan ug kapalapdan ang dapit sa suba nga nahiyak o namabaw. Lisod og madisgrasya na usab ang atong kahumayan. Tagsa ra ba kitang makakotsetsa dinhi, sa ting-ulan lang.”

“Diay ba? Maayo hinuon.”

“Kon wa kay lingaw, Pre, uban hinuon namo.”

Nakalitan si Gorio sa aghat sa iyang kompare. Wala siya makabalibad.

“Mag-ilis lang ko, Pre. Tagdi ko kadiyot.”

Misulod si Evagrio sa kosina ug nagpaputos og balon sa iyang asawa. 

Dinaliang gisul-ob ni Evagrio ang iyang purol igtrabahoay ug human makailis og kamisadentro gikawhat ang iyang kalong buli nga didto gikaw-it sa lansang sa haligi.

“Nia ang imong balon, Gorio.” Gitunol ni Basyang ang pagkaon nga humay ug bulad nga giputos sa dahon sa saging. “Ayawg kalimot pagpangayog lukay sa ilang Pare Diego. Sasaha lang unya kay ako nay bagos. Nagsakit ang akong hawak ning daginoton natong silhig.”

Miagpas ang magkompare sa pundok nga didto na sa suba sa Butadon. Gisugdan na paglampas ang mabagang bugang nga nagyungyong sa suba. Gipangbutad ang mga kagingking ug gapnod nga nangasalay. Didto sa silong sa dakong hut-ong sa kawayan, ang kababayen-an naghaling aron pagtanok og balanghoy nga masimo-simo.

 Sa unang panahon lawon ug tin-aw ang suba sa Butadon. Sa isig ka tumpi sa suba naglaray ang mga dagkong kahoy kansang mabaga ug nagsulapid nga mga gamot nagpugong sa pagkatumpag niini, ilabi na sa panahon sa tingbaha. Apan wala na kadtong mga kahoy nga sama sa mga buotang mga guwardiya maalagarong nag-amping sa suba. Maoy mipuli ang dasok ug labong nga bugang nga samtang innanayng nagkatumpag ang tumpi sa suba inanay usab nga mikamang ngadto sa tunga sa suba. Ang kanhi makanunayon ug makusog nga agos sa tubig mokibra na sa panahon sa ting-init kay nahurot na man pagpamuril kadtong mga kahoy sa kabukiran nga gigikanan sa maong suba. Naupaw ang kabukiran. Wala na kadtong linibong gamot ug mabagang dahong laya nga mopugong sa tubig sa panahon sa ting-ulan. Tubig nga inay ibanlas ngadto sa kapatagan sa makusog nga bul-og sa baha, motuhop sa tiilian sa kalasangan ug inanayng mopadailas ngadto sa suba agi sa daghang tubod-tubod ug sapa-sapa.

Ang mga Suban-on nga tumitindok ning dapita sa unang panahon, nanag-ugbok sa ilang mga payag-payag haduol sa suba nga maoy ilang gikuhaan sa tubig ug isda. Sa mga nitibo kansang panginabuhi nagsandig ug nag-agad sa kamabungahon sa suba, ang kamatayon sa usa ka suba mao usab ang kamatayon sa ilang buhilaman.

Kon unsa ang pagpasagad sa lalin nga katawhan ngadto sa suba sa Butadon mao usab ang nahitabo sa kanhi tabunok nga kayutaan sa balangay. Samtang nagkaumaw ang kayutaan, nag-anam hinuon kataspokan ang kadaghanan sa mga mag-uuma. Ug samtang nag-anam kapit-os ang panginabuhi sa balangay, naghitak na hinuon ang bisyo sama sa sugal ug inom.

Daw dili makatuo si Gorio sa talagsaong kadasig nga gipakita sa mga baryohanon nga nahiapil niadtong pundoka. Sinati na niya ang taras sa iyang katagibalangay. Daghang pilosopo. Mangulipas kon pahina na ang hisgotan. Kon motambong sa pahina kulang sa kadasig. Naglikay lang sa multa sumala sa gimbut-an sa konseho sa baryo. Apan kining pundok nga wala tuyoa siya nahisagol nagpakita ug talagsaong panaghiusa. Adunay tumong. Matinud-anon sa ilang mga tinguha. May disiplina. Sahi sa naandan wala na kadtong bagulbol nga sagad madungog sa panahon sa tingpahina. Matinud-anon ang pundok nga nagpadayon sa buluhaton. Wala gani panumbalinga ang ulan nga nagsugod human sa tingpaniudto nga didto kombidaha daplin sa suba. Ang duha ka tarong tuba nga gisumsoman sa linung-ag nga balanghoy ug sinugbang pantat maoy gihapin sa katugnaw. Ang uban inay maglagom ang wait sa katugnaw, namula hinuon ang nawong sa pagtrabaho ug pagtinagay sa tuba. Si Gorio nga wala magpaulahi sa buluhaton wala batia sa kakapoy. Gitakdan siya sa kadasig sa pundok. Nahimo siyang tipik niini. Maya ang pangway ni Tonyo, ang ilang kapitan del baryo, nga miapil sa pag-ubog sa suba. Human mahikling ang kagingking ug sagbot, gisugdan ang pagbira niadtong kahoy nga nagbara sa suba. Gihiktan ang usa ka tumoy niini ug sa sinyas ni Pisyong, ang pangulo sa kapunongan, nagdungan pagbira ang mga tawo nga nanukad didto daplin sa suba. Misanting ang malig-ong pisi nga gibitad sa kalim-an ka kamot. Ang nalubong nga kahoy natarog ug inanayng naguyod ngadto sa daplin diin naghulat ang mga atsa nga miputol-putol niini sa gitas-on nga hustong bughaon ug isugnod. Gipala ang mga balas ug lapok nga nakapahiyak sa suba. 

Ang mga baryohanon sama sa hulmigas nga miataki sa dakong pundok sa bugas. Ug sama sa dakong ugdo sa bugas nga gihinayhinayan paghakot sa gatosan ka gagmayng hulmigas, nahanaw kadtong malabong nga bugang, gapnod ug lapok nga maoy nakabalda sa bul-og sa tubig. Sulod sa duha o tulo ka adlaw kalimpyohan na sa hingpit ang dapit sa suba nga mitadlas sa balangay. Kalikayan na ang pag-aslay sa baha ngadto sa basakan. 

Nianang ilang pagpamauli pagkahapon, gilakbitag saysay ni Diego ang mga kalihokan kapunongan, ilabi na ang pagkabig og dugang mga membro. 

“Pare Diego, kanus-a gani to magsugod ang klase ni Mr. Sawalan?”

“Karong Sabado, Pre.” 

 Nahimuot si Diego sa bag-ong interes nga gipakita sa iyang kompare. Hayan magmadaugon siya sa pagkabig niini nga mahimong kaanib sa kooperatiba. 

May kasanag ang panagway ni Gorio nga mipadayogdog subay sa pilapil sa basakan paingon sa iyang panimalay pinas-an ang dakong bugkos sa sinasa nga langkay. Diha sa iyang hunahuna nga pangunayan ang pagbagos sa tukog. Iyang bugkoson ang usa ka malig-ong silhig aron masayon na pagpanglimpyo ni Basyang sa ilang balay ug nataran.