SEKRETO
No guilt is forgotten so long as the conscience still knows of it.
Gipukaw si Marlito sa kahayag sa adlaw nga milusot sa amakan nga bungbong. Mibangon siya, nanaog sa nataran ug human mangihi misaka pagbalik ug mideretsos kosina. Init pa ang abohan. May duha ka kaldero nga gitungtong sa sug-angan, ang usa may lutong mais ug ang usa nga gikuloban og kalaha may inun-onang gisaw. Iyang gikuha ang kalaha ug gipatong sa sugnod sa ubos sa abohan, tapad sa duha ka sipi nga sab-a nga nagsugod na pagdalag.
Nagkuha siyag duha ka sartin sa banggera ug naghukad og luto ug sud-an. Iyang gibutang ang pagkaon sa lamesa. Mibalik siyas banggera ug mikuhag dugang duha ka mga plato.
Sabado. Sayong mitungas sa bukid ang ilang tatay ug nanay. Nangatulog pa silas iyang manghod sa ilang pagbiya.
Misulod siyas lawak-katulgan. Iyang gitan-aw ang natulog niyang manghod. Nagtakilid kini nga ang usa ka tiil gitambid sa unlan nga hinimo sa duldol, ang kulungon nga buhok pahat nga mitabon sa wala niining aping. Iyang giyugyog ang abaga ni Roberto.
“Roberto, mamahaw na ta.”
“Katulgon pa ko, Noy.”
“Karon baya himoon ang imong tarak-tarak.”
“Tuod no! Sige, kaon na ta, Noy.”
Nanghinaw siyas kamot. Misunod ang iyang manghod.
“Ayohag hugas ang imong kamot. Kalas sa bugas ang magbuhig bitok.
Nagkinamot silang nagkaon. Kusog mokaon ang iyang manghod.
“Ayoha paghungit nang luto kay namilit nas imong simod.”
“Gamay pa man ko, Noy.”
“Unsay gamay? Lima ka na ka tuig.”
Mihaw-as siyas lamesa, gidala ang mga plato sa lababo nga tapad sa banga, gihugasan ang mga plato ug gipahiluna sa eskalon sa banggera.
Aron dili masungkab sa ilang iring, iyang gisulod ang kaldero nga may salin nga inun-onan sa kabinet atbang sa banggera. Ang kabinet nga sama sa banggera hinimo sa lipak nga kawayan hiposanan sa mga panakot, asin, kinugay ug inasinan nga isda sulod sa garapon.
II
Nagtindog si Roberto sa nataran ug naniid sa gibuhat sa iyang magulang. Misuong kini sa silong sa balay ug nagkuhag mga ginamit nga ginabas nga kahoy. Sobra ang kahoy sa mga gipanday sa ilang tatay. Gisugdan sa iyang magulang ang paghimo sa iyang tarak-tarak. Mipuk-ong kini sa yuta ug gamit ang martilyo, gipang-ibot ang mga lansang aron mabulag ang nagpikit nga mga ginabas. Gahi ibton ang mga tayaong lansang. Gipaningot ang iyang magulang. Misaka siyas balay ug nagkabo og tubig sa banga nga nagpungko kilid sa abohan.
“Niay tubig, Noy.” Iyang gitunol ang Nescape nga baso.
“Salamat, kabuotan bas akong manghod.”
“Motabang ko, Noy.”
“Sige, itunol nang tabla. Kanang kinatas-an kay akong putol-putolon nga lawas ug ulo sa tarak-tarak.”
Lagsik siyang mipaduol sa nahimutang sa mga putol-putol nga ginabas. Apan sa iyang pagdinali iyang natumban ang lansang sa naghayang nga tabla. Sama sa iyang magulang, nagtiniil ra siya.
“Agay!”
“Naunsa ka?”
“Natunok ko, Noy.”
“Ha! Ayaw paglihok.”
Mainampinong gibulag sa iyang magulang ang tabla nga mipilit sa iyang lapalapa. Naibot ang tayaong lansang. Lawon ang taop sa lansang. Migawas ang dugo gikan sa samad.
“Sakit, Dong?”
“Dili kaayo,” pamakak niya kay nahadlok siyang kasuk-an sa iyang magulang tungod sa iyang pagdanghag.
Gisaka siyas iyang magulang sa pantawan.
“Lingkod, kay magkuha kog dahon sa bayabas.”
May punoan sa bayabas sa kilid sa balay. Nangutlog dahon ang iyang magulang, gidukdok ang dahon ug gihampol sa samad. Miundang ug agas sa dugo.
“Ayaw paglihok kay magkuha kog tambal,” pahimangno sa iyang magulang.
Gipunasan sa iyang magulang ang iyang lapalapa og alkohol. Miping-it siyas kahapdos. Gibutangan sa iyang magulang og mikrokrom ang samad.
“Makasab-an gyod kong nanay, ani.”
“Ako ang sad-an, Noy. Dili nato sultihan si nanay ug tatay.”
“Sige, ako ang moatiman sa imong samad aron dili sila masayod.”
“Sa atong sekreto.”
“Akong ipadayon paghimo sa imong tarak-tarak. Ayaw pagkanaog kay mahugawan ang imong samad.”
Nalimot siyas iyang samad samtang nalingaw pagtan-aw sa iyang magulang nga nagdusingot sa paghimo sa iyang tarak-tarak.
Sulod sa pipila ka adlaw, diha ra siya sulod sa balay magdula sa iyang tarak-tarak. Gidid-an sad siya sa iyang magulang nga maligo sa suba.
Matag adlaw gitambalan sa iyang magulang ang iyang samad hangtod naalim kini.
Nagtamod sila ni manoy niya Marlito sa ilang sekreto, busa wala masayod ang ilang tatay ug nanay sa aksidenteng pagkatunok sa iyang lapalapa.
III
“Roberto, nganong wala matandog nang imong pagkaon?”
“Wala koy gana mokaon, Noy.”
“Kaon lang god og gamay aron dili ka mapasmo.”
“Maglisod man kog tulon sa pagkaon. Mohigda sa ko, Noy.”
“Sige, pahuway una.”
Iyang gihiklad ang buli nga banig sa salog ug human mapahiluna ang iyang manghod, nagsag-ob siyag tubig sa atabay sa ilang silingan. Dili dako ang plastik nga balde busa bisan puno sa tubig wala siya maglisod pagbitbit niini. Sayo siyang nakat-on pagluto. Iyang gamiton ang tubig sa paglung-ag ug paglutog utang kamunggay nga subakan og inasinan nga isda alang sa ilang panihapon.
Human mapahiluna ang balde sa tiilan sa banggera, iyang gibalikan si Roberto nga natulog didtos lawak. Mitapad siyag higda. Init sa gawas apan bugnaw sa sulod sa lawak tungod sa nipa nga atop ug kal-ang sa salog nga lipak.
Nakamata ang iyang manghod.
“Noy, sakit akong tiyan.”
“Tungod kay wa kay kaon. Kaon hinuon.”
“Noy. Sakit kaayo.”
“Inom og init nga tubig.”
Migawas siyas lawak ug miadtos kosina. Naghaling siya, gisudlag tubig ang takuri ug gitungtong sa sug-angan. Iyang pipaypayan ang hinaling ug daling mibukal ang tubig. Iyang gisudlag nagbukal nga tubig ang katunga sa baso ug gisagolag bugnaw nga tubig hangtod nga ang inadlaw mainom na.
“Lingkod ug imna ni,” niya pa nga mitunol sa baso.
“Maglisod man kog lihok, Noy.”
Gitabangan niya pagpalingkod ang iyang manghod. Init ang lawas ni Roberto ug naligo sa singot. Human makainom sa init-init nga tubig, iyang giilisan og kamisolin si Roberto ug gipahigdag balik. Iyang gibantayan ang manghod. Nakatulog siya.
Mapugwat siya sa agulo ni Roberto.
“Roberto, naunsa ka?”
Igo lang miagulo ang iyang manghod. Dili makasulti. Nalisang siya sa nahitabo sa iyang manghod. Kaganihang buntag wala magdula si Roberto sa iyang tarak-tarak apan wala kini magsulti nga dunay dili maayong pamatyag sa lawas. Unsay hinungdang dili makalihok si Roberto? Nahinumdom siya sa pagkatunok ni Roberto mga tulo tulod ka semana ang milabay. Nangluspad siya ug misamot ang iyang kalisang. Kinahanglan nga madala ang iyang manghod sa doktor. Apan sila rang duha sa iyang manghod sa balay ug ang ilang dapit layo sa tambalanan. Mga kilumkilom pa moabot ang ilang tatay ug nanay nga atoas uma.
“Mga silingan, tabang, tabang. . .” misinggit siya.
Midugok ang ilang mga silingan ug gitabang ang iyang manghod. Dunay misugyot nga dad-on sa doktor si Roberto apan ulahi na kay gikabsan na kinis kinabuhi.
“Roberto! Roberto!”
Nakamata siyas yugyog sa iyang nanay. Gihalog siyas iyang inahan. “Giurom ka na usab. Unsay imong problema, Dong Marlito. Sultihi ko.”
Mihilak siya. Mikupkop siya sa iyang nanay ug midangoyngoy.
