MAY TULAY ANG KAGAHAPON
Nagsugod nag hayag ang kalangitan sa iyang pag-akbo sa barandilya sa M/V Asia Philippines. Bitbit niya ang nag-asong kape sulod sa disposable foam cup. Inanayng mitaliwan ang gibating kahaw-ang ug kabugnaw sa iyang kutukuto sa init nga kape. Iyang gilingo-lingo ang iyang ulo nga nagduo-duog sa kakulang sa tulog tungod sa dagkong balod nga mingtuya-tuya ug minglamba-lamba sa barko kagabii sa paglabay sa Siquijor ug sa kusog nga hagok sa tambok nga lalaki sa katupad nga teheras.
Gitabas sa dulong sa barko ang linawng dagat sa Maribojoc Bay. Miginhawa siyag haluag ug iyang nasimhot ang asinon nga hangin. Sahi ang hangin sa bukid.
Migimaw na ang Adlaw sa pagdunggo sa barko sa pantalan sa Tagbilaran. Iyang gisanglay ang napsak ug mipasignunot sa mga pasahero nga nanaog sa hagdanan ug andamyo sa barko. Migawas siyas departure area ug nangitag kasakyan.
“Dao Terminal. Molarga na,” panawagan sa usa ka dispatser samtang mitabang og bitbit sa bagahe sa usa ka tigulang pasahero paingon sa naghulat nga Susuki multicab. Misakay siyas multikab nga dali rang napuno sa pasahero.
Ang Dao Integrated Bus Terminal o DIBT nahimutang duol sa Island City Mall. Wala pay sakyanan paingon sa Carmen. Mibaktas siya tabok sa kalsada ug misulod sa gamayng kan-anan dili halayo sa paradahan. May pipila ka pasahero nga nangaon. Mi-order siyag duha ka takos nga kan-on, tinolang tulingan ug inun-onang mulmol. Dako ang iyang panug-ab humag kaon ug inom sa koks.
Diha na ang gamayng bus paingon sa Carmen sa iyang pagbalik sa paradahan. Misaka siya ug milingkod sa tuong bahin sa sakyanan luyo sa pultahan. Naandan niyang anha maglingkod dapit sa tuo kay mas luwas sa disgrasya.
Pipila pa ang pasahero. Iyang gikuot ang dalang libro sa iyang napsak diha sa iyang tiilan ug gipadayon pagbasa ang nobelang “The Testament” ni John Grisham. Estorya kini sa usa ka babayeng nakapanunod og pito ka bilyones dolyares nga bahandi ug sa pagpangita sa eredera nga dili gustong makit-an ug nagtago sa iyang misyonaryong buhat sa mga lumad nga Indian didto sa haluag nga kasulopan sa Brazil.
Daghan gihapong bakanteng lingkoranan sa bus sa pagbiya niini sa DIBT, busa nagpadayon ang drayber sa pagpik-ap og pasahero sa dalan. Mapaniiron siyang pumapanaw, busa igmat ang iyang mga mata sa mga talan-awon nga naagian: puting baybayon, pagatpatan, anapog nga pangpang ug kabalayan. May dala siyang mapa ug iyang gisubay ang lungsod nga naagian: Albuquerque, Baclayon, Loay ug Loboc. Iyang nalantaw ang simbahan sa Baclayon, ang unang lungsod sa isla sa Bohol nga gitukod sa mga Katsila. Sumala sa iyang nabasa, ang Baclayon Church mao usab ang pinakakaraang simbahan sa Bohol. Gitukod ang simhaban sa mga paring Hisweta sugod niadtong tuig 1596 gamit ang mga bloke sa pagang nga gipapilit gamit ang klara sa itlog sa manok. Itlog sa manok? Daw dili katuhoan, apan mituo na lang siya kay mao may asoy sa katigulangan. Na-intriga usab siya sa wa matiwas nga tulay sa Loboc kay ang nagtuybo nga tumoy niini daw halas nga kapaakon sa haduol nga simbahan.
“Proyekto ni Marcos sa naghinapos na ang Martial Law. Giundangan ang trabaho sa tulay kay gisupak sa mga tawo,” pasabot sa iyang katupad. “Ako diay si Tirso Sarigumba, Dong.”
“Jevoy Ranara, Nong.”
Nalipay siya nga nakatupad niya ang hamtong lalaki. Mahigalaon kini ug nahimo niyang tourist guide.
“San Pedro Church kanang simbahan sa tuo. Usa sa pinakakaraang simbahan sa Bohol. Gitukod niadtong ikanapulog-unom ka siglo, ang simbahan adunay tulo ka andana ug tore. Ang Museo de Loboc sa ikatulong andana may tinipigang mga antik sa relihiyosong ginama lakip na ang mga estatuwa sa mga Santos.”
“Di ba tourist attraction ang tarsier dinhi?” Niya pa ngadtos katupad.
“Ug ang floating restaurants sa Loboc River.”
Karon pa siya makabiyahe sa Bohol. Ania siya aron pagtuman sa tahas nga gisangon kaniya sa iyang lolo. Pangitaon niya ang babayeng walay tino kon buhi pa o patay na kay unom na ka dekada nga wala igkita o igdungog ni Lolo Servando.
Matod pa sa iyang lolo, duha ka tuig niyang nahimong hinigugma ang babaye. Mga estudyante sila niadto sa Cebu Institute of Technology. Dungan silang nakahuman sa ilang kurso ug nagkabulag sila human sa gradwesyon.
“Nganong ako man, Lo?”
“Kay wa kay trabaho ug hilig kag pamagdoy. Ayaw kog balibari Jeboy kay di na ko magdugay ning kalibotan.”
Nakasabot siya. Pipila na ka tuig nga nag-antos ang tigulang sa sakit nga prostate cancer.
“Jeboy, gawas sa imong Lola Pina, ikaw ra ang akong gisultihan nahitungod sa ako kanhing hinigugma. Nia ang among hulagway.”
Sa hitsura sa hulagway, maayo kining pagkatipig. Iyang gitutokan ang duha ka batan-on diha sa black-and-white nga litrato. Ang unang nakasakmit sa iyang panan-aw mao ang hinapay sa ilang buhok – flat top nga alot sa lalake ug pinaugdong sinudlayan sa babaye nga nagkinahanglag spray net. Maklaro sa hulagway ang hindik ug seryoso ang panagway sa lalake ug ang tabonong katahom ang babaye. Lamurok ang aping sa linginon nga nawong.
“Pinaagi kanimo gusto kong mangayog pasaylo kaniya. Pangitaa siya, Jeboy.”
“Kinsay iyang ngalan, Lo?
“Naas likod sa litrato.”
Gibasa niya ang nasulat nga agi ni Lolo Servando: “Anastasia Jumawid, CIT, 1957.”
“Asa siya pangitaa, Lo?”
“Taga Carmen, Bohol siya. Basin tua pa siya didto.”
Natugaw ang iyang paghanduraw sa purot-purot sa tambutso sa sakyanan. Nagtungas ang bus sa sigpit nga dalan nga gilandongan sa tag-as nga mahogany.
“Gitawag nig man-made forest. Sulod na tas Bilar,” patin-aw sa iyang katupad.
“Taga asa gani ka, Nong?”
“Taga Katipunan, Carmen. Unsa diay imong tuyo sa Carmen, Dong?”
“Naa koy pangitaon. Si Anastasia Jumawid.”
“Naay mga Jumawid sa Palian. Sulayig pangutana sa mga drayber sa habalhabal kay basin may nakaila ni Anastasia Jumawid.”
“Salamat, Nong.”
Mibalik ang normal nga andar sa makina sa bus paglapas sa tungason. Wala madugay, misulod silas Carmen. Sa unahan iyang malantaw ang mga gagmayng bukid nga morag mga suso sa babaye. Brawon ang mga bungtod apan sumala sa iyang nabasa mahimong berde sa panahon sa ting-ulan.
Nanaog ang nahabiling mga pasahero sa pag-abot sa bus stop duol sa merkado sa Carmen. Di na maagwanta ang santing sa iyang pantog. Nangita siyag maihian ug human sa pipila ka pakisusi ug pagsuot-suot sa mga baligyaanan sa gawas, nakasulod siya sa anso nga kasilyas sa agora.
Alas onse nas buntag. Mipaingon siya sa naglarayng karenderiya tabok sa kalsada atbang sa merkado. Naniudto siya. Humag kaon dali siyang miadto sa nahimutangan sa mga habalhabal. Giduol niya ang usa ka batan-ong drayber.
“Bay, katultol kas balay ni Anastasia Jumawid sa Palian?”
“Katultol ko.”
Miangkas siyas motorsiklo. Gisubay sa habalhabal ang gamayng dalan paingon sa Palian. May naagian silang sapa, apan dili makita ang taganas nga tubig kay nasalipdan sa nagyungyong nga kawayan ug gagmayng mga kahoy nga gikapyotan sa mga bagon. Human molabay ang mga napulo ka minutos, gihunong siya sa drayber daplin sa dalan.
“Kanang balay sa unahan, Sir.”
Iyang gilantaw ang gitudlo sa drayber. Nag-inusara ang sementong balay nga gikoral og lipak. Tayaon na ang atop. Walay pintura ang gawas. May mga bungahoy sa palibot.
“Kinsa gani imong ngalan, Bay.”
“Joe. Jose Lapinig.”
“Naa kay namber kay manawag kog magpakuha?”
Iyang gidugang ang ngalan ug numero sa drayber sa “contacts” sa iyang Samsung Galaxy.
Mibalik sa agi ang drayber human niya ikatunol ang P30 nga pamasahe.
Gipaghot siyas hiniktang iro sa iyang pagduol sa ganghaan sa koral.
“Ayo,” sangpit niya.
Migawas sa pulta-mayor ang usa ka tigulang nga sagol puti ug itom ang sinapid nga buhok. Miduol kini sa iyang nahimutangan.
“Sani bay ato?”
“Maayong udto, Ma’m. Dinhi nagpuyo si Anastasia Jumawid?”
“Kinsa ba ka, Dong?”
“Ako si Jeboy Ranara. Taga Mindanao ko. Gisugo kos akong lolo pagpakigkita ni Anastasia Jumawid.”
“Hani bay ngan sa imong lolo?”
“Servando Osorno.”
“Mao ba? Nan, ari kay adto tas sulod mag-estorya.”
“Salamat, Ma’m.”
Misunod siyas tigulang sulod sa balay.
“Lingkod, Jevoy.”
“Salamat, Ma’m.”
Milingkod siyas kahoyng sopa nga may kutson ang lingkoranan ug sandiganan.
“Dari sa ka, Jevoy, kay nakoy kuhaon.”
Gisunod sa iyang panan-aw ang tigulang nga misulod sa lawak kanait sa sala.
Gipalibot niya sa iyang panan-aw. Ang sala sikbit sa komidor ug masil-ip ang kosina. Bag-ong gipinturahan ang sulod sa balay. Rosason ang bungbong ug lus-aw ang kisame. Walay baldosa ang pulang salog nga gipasinawan og floor wax. Dyelosi ang mga bentana. Dalagon ang kurtina.
Mibalik ang tigulang nga may dalang litrato. Iyang gidawat ang gitunol nga black and white nga hulagway. Hulagway sa batan-ong lalakeng flat top ang alot kauban sa batan-ong babayeng pinaugdo ang buhok. Kopya ang litrato sa gipadala ni Lolo Servando.
Iyang gikuha sa napsak ang iyang dalang litrato ug gitunol sa tigulang. Mikisdom ang nawong niini nga nagtan-aw sa hulagway.
“Mitaliwan na si Nanay Anastasia. Duha na ka tuig ang miagi.”
“Anak ka ni Anastasia, Ma’m? Buhi pa ang iyang bana?”
“Wala siya maminyo. Mabdos siya pag-abot gikan sa Sugbo.”
“Mao ba? Wala masayod si Lolo Servando nga buros si Anastasia sa ilang pagbulag.”
“Komosta na siya?”
“Masakiton si Lolo Servando ug tinguha niyang mangayog pasaylo sa kanhing hinigugma sa dili pa siya motaliwan.”
“Dis-a diay injo?”
“Kibawe, Bukidnon.”
“Dari sa ka, Jevoy. Maggama kog painit kay daghan tag estoryahan.”
Soman ug kape ang gidalit sa tagbalay.
“Matod ni Lolo Servando, gawas sa iyang asawa wala nay laing nasayod sa ilang sekreto sa imong inahan.”
“Mao sad si Nanay Anastasia. Hilom ang baba. Dili motug-an kon kinsa ang akong amahan ug tagadis-a siya. Apan sa iyang paghingotas iyang gijawjaw ang ngang Servando.”
“Naminyo si Lolo Servando og taga Kibawe. Tulo ang iyang anak. Pulos lalake. Apo ko sa iyang kamagulangan. Daghang naagiang trabaho si Lolo Servando hangtod nga nahimo siyang supervising engineer sa PHESCO nga kontraktor sa gitukod nga Agus II Hydroelectric Plant sa Saguiaran, Lanao del Sur. Tulo ka tuig ra siya sa PHESCO kay mibalhin siyas ERECTORs ug lima ka tuig nga nagtrabaho sa Saudi Arabia. Taudtaod siyang mipahulay pagka empleyado. Nahimo siyang manager sa water district sa among lugar nga maoy iyang katungdanan sa iyang pagretiro.”
“Wala mokuhag board exam si Nanay Anastasia. Sa munisipyo sija nagtrabaho hangtod sa iyang pagretiro.”
Sa iyang paminaw gaan ang buot sa tigulang kaniya. Sa iyang kabahin, nakaangay siya sa gipakitang batasan ug kamaabiabihon sa tagbalay. Daghan pa silag gihisgotan mahitungod kang Anastasia. Inanayng natibuok sa iyang alimpatakan ang hulagway sa usa ka babayeng hilomon, usaranhon ug di maagaron. Karon iya nang nasabtan ang nahitabong trahedya sa gugma ni Servando ug Anatasia.
Alas singko na sumala sa orasan didto sa bungbong sa sala.
“Ma’m, mobalik na kos sentro. Motsek-in kog hotel.”
“Ayaw nag lakaw. Dinhi ka na matulog.”
“Maulaw man ko, Ma’m.”
“Ajawg uwaw-uwaw. Ug tawga kog Lola Soledad.”
“Salamat, Ma’m, aw Lola Soledad.”
Napakgang ang ilang estorya sa pag-abot sa usa ka babaye nga kaedad ra niya. Nagsul-ob kinig kolor asul nga blusa ug sayal ug nagbitbit og dakong hanbag. Miamen kini ni Soledad.
“Jevoy, akong apo, si Jenalyn.”
“Hi!”
“Gikan pa si Jevoy sa Mindanao. Gisugo siyas iyang apohan pag-ari diri. Kamo nay magpadayog estorya kay magluto kog panihapon.”
“Tabi, mag-ilis sa ko.”
Gisunod sa iyang mga mata si Jenalyn nga mipaingon sa laing lawak, agi sa komidor. Nagsuot na kinig shorts ug T-shirt sa pagbalik sa sala. Kawat niyang gitan-aw ang madanihon niining nawong ug pamayhon. Milingkod si Jenalyn atbang kaniya.
“Tawga lang kog Jenjen. Kinsa diay imong Lolo, Jevoy?”
“Si Serbando Osorno. Gisugo ko ni Lolo Servando nga mangayog pasaylo ni Anastasia.”
“Ngano man?”
“Siya ang amahan sa imong Lola Soledad.”
“Mao ba? Apo sa tuhod diay ko sa imong Lolo Servando.”
“Parehas tang apo sa tuhod,”
“Ug ig-agaw ta.”
“Third degree cousins. Tabi, asa diay ang imong mga ginikanan?”
“Sayo ko nailong tuwapos.”
“Sori.”
“Nagdako ko nga duha ang lola, hangtod namatay si Lola Anastasia sa edad nga 80 anyos.”
“Ang imong lolo, ang bana sa imong Lola Soledad?”
“Una siyang namatay kang Lola Anastasia.”
“Naa kay igsoon?”
“Manghod babaye. Nagtungha sa kolehiyo sa Tagbilaran.”
Gibalik niyag saysay ngadto kang Jenjen ang mahitungod ni Servando. Iyang mabasa sa panagway ni Jenjen nga interesado kining masayod sa pikas nga bahin sa iyang kagikan.
Miabot sa ilang panaghisgot ang mahitungod sa ilang kaugalingon.
“B.S. Elementary Education ang akong nahuman sa Tagbilaran University. Magtutudlo kos Carmen Central Elementary School. Akoy napuli ni Lola Soledad sa iyang pagretiro.”
“Maayo kay naa kay trabaho. Ako nangita pa.”
Ang tinuod wala pay tinong direksiyon ang iyang kinabuhi. Sama siya sa tawong namagdoy sa dakong dakbayan nga way ngalan ang mga dalan.
“Unsa diay imong kurso?”
“Computer Science. MSU-IIT.”
Human sa panihapon, giagda siya ni Jenjen nga magpahangin sa tugkaran diin may kawayang bitang sa tiilan sa kaymito. Igo ras duha ka tawo ang bitang, busa dutdot silang nagtupad paglingkod. Alop nga kahayag ang midan-ag sa ilang nahimutangan gikan sa nag-inusarang suga sa balkon. Hilom ang palibot gawas sa tingog sa di makitang mga timos ug gangis. Way Bulan apan nag-indigay pagkipat-kipat ang mga bituon sa way dag-om nga kalangitan.
“Dili hadlok nga pulos mo babaye dinhi?”
“Naanad na mi. Malinawon man ang Carmen.”
“May silingan mong paryente?”
“Kanang balay sa unahan, iya na sa anak sa igsuon ni Lola Soledad.”
“Mingaw dinhi.”
“Maoy gusto ni Lola Anastasia. Lain poy ato, kaamgid ka ni Servando.”
“Dagkog mata ang kaliwat ni Lolo Servando.”
“Ug guwapo.”
“Ikaw sad kaamgid ni Anastasia. Sa imong lamurok nga aping ug kaluhang kandiis. Guwapa.”
“Buyag, ha!”
Hinayng gisiko ni Jenjen ang iyang bukton. Naaninaw niya ang kandiis ni Jenjen nga milutaw sa pinugngang pahiyom.
“Gusto kong moduaw sa lubnganan ni Anastasia ugma.”
“Makauban ko nimo kay Dominggo ugma. Ug gikan sa sam-ang isuroy ka nako sa Chocolate Hills Complex. Nindot didto. Naay resort sa itaas ug sa lookout malantaw ang ubang mga bungtod.”
“Dibuynas ning akong lakaw. Wala ko maglisod sa akong gipangita. Sa bus tourist guide nako ang akong katupad. Ugma, ikaw ang akong tourist guide. Salamat kaayo, ha!”
“Way sapayan. Ig-agaw bitaw ta.”
“Third degree.”
“Third degree.”
Nagtuo siya nga nahimuot usab si Jenjen nga layo ang distansiya sa ilang pagka paryente, nga lasaw na ang dugo ni Servando Osorno sa ilang kaugatan.
