DIIN WAY SUWERTE ANG DEBUYNAS

“LAYAS mo ning balaya, layas.”   

Nagsinggaak ang iyang inahan. Nangugat ang liog ug agtang. Taudtaod nang nagyawyaw samtang nagngadto-nganhi sulod sa balay – sa kusina, sa sala ug sa diin na lang suok. Nangataktak god ang abog sa salog kawayan sa martsa-martsa niini.  Ang kasuko sa iyang inahan sama sa apidabit nga nagkanayaon, “to whom it may concern.” Way pihong gipunting og way gipili.

Ang iyang amahan nga didto sa ubos sa paalsa nilang balay maoy naham-okan sa nangatagak nga abog ug buling. Giundang niini ang gibuhat og misaka.

“Husto na Osang, maulaw tas silingan,” alam-alam sa iyang amahan.

“Otro sab ka, Tonyo. Way pulos,” sumbalik sa iyang inahan.

Daw itoy nga misibog ang iyang amahan og nanaog. Didto gipadayon ang gibuhat sa nataran, gipili nga mapagba sa init sa haponong adlaw kay sa malumos sa abog nga may sagol agay-ay. Hilom kining nagkagis sa bulos sa kawayan nga himuong kawit. Naanad na ang iyang amahan sa kutabkutab sa iyang inahan. Daw musika na ang sum-ol niining yawyaw. O kaha giagwanta lang ang kasaba total kon tua siya sa itaas sa lubi nga gisanggot iya mang mabatnan ang pag-inusara ug kalinaw. Sulod sa bayente singko anyos, ang tumoy sa lubi maoy nahimong tinagong kalibotan sa iyang amahan. Didto, ang kahilom tugawon lang sa taghoy sa huyuhoy ug sa mananoyng hagunghong sa buyog ug lagong. 

Tulo na lang sila sa balay kay ang iyang duha ka magulang ug dula ka manghod pulos na naminyo og didto nanimuyo sa mga silingang baryo. Si Andot na lang ang wa maminyo.  Siya ug ang iyang amahan ang kanunayng maigo sa bala sa kasuko sa iyang inahan. Maayo unta tong bala sa pusil kay di man makaigo kon dili husto ang pagpunting. Dili sama sa pulong nga isabwag lang sa kahanginan og igo ang tanan.

Miundang si Andot sa iyang gibuhat sa may pantawan. Midali siyag kanaog ug milakaw paingon sa sari-sari store nga dili ra layo. Mopalit siyag makapahilom sa nag-alburuto niyang inahan. Sikwahi sa uban nga moabot ang gift of tongue sulod sa halawom nga pag-ampo ug pagdayeg sa Dios, mogawas ang gasa sa dila sa iyang inahan kon wa nay mainom.

Dugay nang palahubog ang iyang inahan. Nagsugod kini sa pag-inom sa tuba nga sinanggotan sa iyang amahan. Apan sa paglabay sa pipila ka tuig gisumhan na kini sa baho sa tungog og mibalhin sa Vino Kulapu o Fighter Wine. Maayo kono kining maong binutilyang alak kay makalagsik sa lawas. Nalipay na lang sad si Andot kay dili mahubit ang baho sa suka sa tawong hubog sa tuba. Kay siya ray malingi sa balay aron motrapo ang suka sa iyang inahan. Apan human sa pipila ka tuig mibalhin ang iyang inahan sa Tanduay Rhum. Dili na daw makaagwanta sa baho sa gamot sa medicinal wine. Maayo ang ram kay suwabe. Sa sinugdan, human sa panihapon ra moinom ang iyang inahan. Unya kada human sa pamahaw, paniudto ug panihapon og sa kadugayan, bisan kanus-a og bisan way kaon. Mihugo ang lawas ug nahim,ong inutil kay wala na kini magpakabana sa naandang buluhaton sa panimalay.

GIPAKGANG ang paghanduraw ni Andot sa kalit nga pagbutho sa ulan. Naglingkod siya sa gabok nga troso, nagpahulay human mapahiluna ang tulo ka pingpong. Si Andot ra ang naghimo sa iyang pingpong. Bomba kini nga may gidak-on sa bola sa pingpong mao nga ginganlag pingpong sa mga maganganyam. Makuti ug delikado ang paghimo sa inato nga paboto ginamit ang pulbora, buak nga platong bildo, papel ug posporo. Isulod kini sa hilawng kamote isip paon. Moboto kini kon mapiit, maong maayo kini sa pagpangayam og baboy sulop kay mokaon man sa kamote. Mabungkag ang apapangig sa mananap nga makakaon sa pingpong. 

Sa unang panahon, namusil si Andot og baboy sulop apan ang kalasanon sinati na sa baho sa tawo og nahimong maigmat og lisod maduolan. Busa nangitag laing pamaagi ang mga mangangayam unsaon pagdakop og baboy ihalas. Didto say panahon nga namusil ug nanglit-ag siyag dagkong amo ug gagmayng onggoy apan nagkanihit na kini og ang pipila nga nabilin wais na kaayo. Nanglit-ag sab siyag manok ihalas apan karon nihit sa sad kini og idlas pas manatad.

Midali si Andot og dagan paingon sa pangpang didto sa unahan og miluklok sa usa ka kang-al tungod sa naggawal nga bato nga nahimong salipod sa ulan. Dinhi siya magpaabot sa paglurang sa ulan nga giambahan sa kilat ug dalugdog.

Lisod tagnaon ang panahon ning bukira, nagkanayon ang hunahuna ni Andot. Ang maayong tempo kalit pulihan sa dautang tempo. Mokalit lang pagkisdom og paghayag ang langit - butang nga nakapahinumdom kaniya sa iyang inahan. Walay tawhanong gahom nga makababag og makapaundang sa ulan, apan ang makanunayong abiyo sa alak makahatag og maayong buot sa iyang inahan.

Milingkod si Andot sinandig ang likod sa nawong sa pangpang. Gipataas ang tuhod og nangiyugpos. Midagkot og sigarilyo og mipabuhot-buhot sa aso. 

Aron sa paghingilin sa kalaay ug katugnaw iyang gidibuho sa iyang alimpatakan ang panagway ni Gina, iyang uyab nga manghod niyag lima ka tuig. Traynta anyos na si Andot, lapas na nga edad sa usa ka ulitawo sumala sa panukdanan sa ilang lugar. Sayong maminyo ang kabataan sa ilang dapit busa maingon usab nga si Gina nabiyaan na sa tren. Yano og nag-aginod ang panginabuhi sa banika. Ang pagminyo maoy sayon og daling hulip sa kakulang sa buluhaton og kalingawan. Kay way dagitab o TV o ubang kalingawan sayo matulog ang mga magtiayon. Hinungdan sa pagdaghan sa ilang mga anak.  

Nagkita sila ni Gina sa suba-tabokanan. Mitugbong siya human sa upat ka adlaw nga pakyas nga pagpangayam. Mao pay pagtampisaw sa iyang mga tiil sa mabugnawng tubig sa suba dihang mibutho ang dalaga didto sa pikas tampi pinas-an ang sag-ob nga kawayan. Gipataas ang iyang palda samtang nagpaingon sa tunga-tunga sa suba. Didto sa lugar nga kusog ang bul-og sa tubig, gisanggab sa dalaga ang baba sa taas nga sag-ob. Nagkaabot ang ilang mga panan-aw sa paglabay niya tungod sa dalaga. Mipahiyom kini og milutaw ang kaluhang kandiis sa iyang mga aping. Daw gilamat si Andot sa iyang nakita. Kalit nahanaw ang kaminghoy nga iyang gibati tungod sa pakyas nga pagpangayam. Gihulat niya ang dalaga og didto sa daplin sa suba nagkaila sila.  Mao kadtoy sinugdanan sa matinud-anon niyang pagpangayam sa gugma ni Gina.

Ang ginikanan ni Gina nag-ugmad sa hanayhay og bakilid nga yuta duol sa suba sa Maigo. Nagtanom og mais tinigib, kamoting kahoy, kamoting bagon, saging ug lagutmon. Katunga sa aning mais gigahin para konsumo og ang may pakpak nga tiposo gitipigan sa gamany kamalig sikbit sa ilang balay. Kaduha matag tuig ang kotsetsa sa mais, gawas kon tinghulaw. Busa talagsa ra sila mahutdan og mais. Kon nihit sa bugas-mais sal-otan paglung-ag og balanghoy ug saging.

Sumala sa kasagarang pinuy-anan sa bukid, ang balay nila ni Gina may haliging kahoy, salog kawayan, bungbong amakan ug atop nga nipa. Dunay duha ka bahin – ang lawak nga nagsilbing kosina, kan-anan ug sala ug ang lawak-tulganan para sa tanan. Gituyo nga habog ang balay aron magamit ang silong nga hiposanan og butanganan sa himan sa panguma, sugnod ug pugaran sa manok.

Pobre og way sapi ang ilang pamilya, apan himsog ang ilang panglawas kay dunay may igong pagkaon gikan sa uma ug masikop gikan sa suba. Tigson ang lawas ni Gina, sama sa lutong mais nga maoy ilang inadlawng pagkaon, sinulaan sa utan nga law-oy o tinunoan o linapwaang uwang sa suba o ginamos nga sinukaan og sinilian. Sa ting-init diin apiki ang utanon ang kanunay nilang sud-an mao ang lansang ug bala, dagnay sa bulad bolinao ug asin. Kinaham sad ni Gina ang pagsud-an og kinugay.  Sa talagsaong okasyon lang sila makakaon og manok kay ang ilang binuhing manok ug abot nga itlog ila mang ibaligya panahon sa tabo og ipalit og ginamos, buwad ug betsin. Buwanon ra sab sila makasud-an og kasile, baksan o halo. Ang inosenteng kasile mosulod sa bantak sa uwang ug ang way suwerteng baksan ug halo madakpan samtang mangukoy sa ilang manok didto sa kahoy-batoganan ug pugaran. Sa gamay pa si Gina, sagad makatilaw silag unggoy, apan nahurot na ang onggoy kay gipanglit-ag kay halinon didto sa laing nasod diin ang unggoy, nga kuno gigikanan sa tawo, gieksperimentohan aron sa pagkaplag og tambal sa sakit sa tawo.

Makaingon siya nga kugihan si Gina kay nakahuman man sa elementarya bisag tulo ka kilometro ang iyang baktason paingon sa eskuylahan didto sa silingang baryo duol sa highway. May kurba ang gamayon niyang lawas, kusgan ang mga kamot ug lig-on ang mga bagtak sa pagsakag kanaog sa bakilid aron pagtimbag tubig sa suba ginamit ang sag-ob nga kawayan. Dagtom ang pamanit sa pagba sa adlaw. Itom ang labong niyang buhok nga binubhoan sa inusap nga lubi ug kinusokuso nga tanglad. Kasagaran ang iyang panagway apan nadani si Andot sa duha ka kandiis sa lamurok niining mga aping. Gani karon, ang kandiis ni Gina mao may mipasulabi sa iyang handurawan.

Sama sa kalit niining pagbundak kalit sab mituang ang ulan. Mibalik pagtim-aw ang Adlaw ug misanag ang lasang. Mibalik ang taghoy sa mga langgam. Mitindog si Andot ug gibitbit ang buling basket nga gisudlan sa kataposang pingpong. Mibaktas siya paingon sa dapit nga talagsa ray nakataak. 

Baynte anyos pa siya sa pagsugod niyag pangayam og baboy ihalas. Daghan ug dagko pa ang mga baboy sulop kaniadto. Apan dungan sa pagpamutol sa kahoy aron matroso ug sa makanunayong pagpangaso nagkanihit ang mga baboy sulop. Talagsa na lang sad ang mga onggoy ug manok ihalas. Nagkaminos ang kinitaan sa mangangayam. Buot na moundang si Andot sa pagpangayam apan kulang pa ang iyang natigom para sa paghiusa ug paglain nila ni Gina. Gamay na lamang pag-antos, pahinumdom niya sa iyang kaugalingon sa panahaon nga bation niya ang katapol ug kakulang sa kadasig. 

Dili sayon ang pagpangayam sa kabukiran. Layo, tungason, danglog ug hagip-ot ang pagalaktan. May bagong tunokon sama sa uway nga lisod lutsan.  Katol ug gil-as ang pinaakan sa lamok. Halang ang pinaakan sa dagkong lumigas. Hilap sa atay ang supsop sa alimatok. Ngiob ang kalasangan nga maoy kasaagan sa dili hinasa niini. Kanunay ang hulga sa kaluwasan – mga bitin, lalang lawa, putyokan ug bisan baboy ihalas nga usahay mosukol sa tawo. Duna say nadisgrasya sa lit-ag sa ubang mamangayam. Mao gani nga miundang na siyag pagpanglit-ag gamit ang paliuntod. Duna say naunay sa kaugalingong lit-ag. 

Mihunong si Andot. Bisag dili makita tungod sa tugob sa tubig ug banlas sa ulan siguro siya sa lugar agianan sa mga baboyng ihalas. Lisod ilarawan apan alang kaniya nga sinati na sa kinaiya ug taras sa baboy ihalas dali ra kini niyang mamatikdan. Mipungko siya, gisaphig ang mga dunot nga dahon ug kagingking. Gipahiluna ang kamote nga may pingpong sa yuta ang gitabonan sa gihiklin ang dahon ug kagingking. Gibati niya ang kahimuot sa maayong pagkahaluna sa iyang mina. Pilay palad may dakong baboy nga makaagi dinhi, makasimhot ug motukob sa iyang paon. Ug bongg! May ganti ang iyang kahago. 

Hinog na ang Adlaw. Mas bugnaw karon ang kalasangan. Sa ibabaw sa lasang, nagsutsot ang mga sanga ug dahon nga gitagy-og sa haponong hangin. Hinayng nagbaktas si Andot ilawon sa lasang paingon sa inayom-ayom nga pahulayanan, sa kilid sa punoan sa kahoy nga iyang gitoldahan. Dili pa dugay ang maong kahoy gipuy-an sa dakong hugpa sa putyukan. Wala na ang tabog sa putyukan didto kay iyang giabog pinaagi sa kalayo ug aso og gihimasan sa dugos. Debuynas niya kadtong kahoya kay ubay-ubay ang halin sa dugos nga iyang nabaligya. Nindot sad ang hulma sa kandiis ni Gina sa iyang pagtunol sa botelya sa dugos. 

Didto sa landong sa dakong lawaan siya mipahulay ug mahinamon nga magpaabot sa boto nga magmantala sa maalampuson nga pagpangayam. Didto usab niya ipadayon ang iyang duludamgo sa iyang hinigugma. Adto sad siya magpalabay sa gabii, gawas kon debuynason siya sa unang adlaw og adlawan pang makakuha. Kon may buto sa gabii, buntag na kini niyang subayon ug pangitaon. Dili tino kon kanus-a siya makatugbong busa may dala siyang bugas ug buwad nga paigo sa lima ka adlaw. Ang mga himang gibilin diha sa iyang payag-payag mao ang gamayng kaldero, plaslayt, sabong panglaba para pangligo, panghulip nga karsones ug kamisadentro ug habol nga hinimo sa sako sa harina nga iyang labhan sa suba kon dili na madutlag kalayo.  Tapot sa lawas ang kaki nga karsones, tisirt, dyaket nga ukay-ukay, kalo nga hinimo sa panapton ug sundang nga gitakin sa iyang hawak. Sulod sa bulsa sa iyang dyaket ang posporo ug baratohong sigarilyo.

Apan way suwerte si Andot karon.  Ang usa niya ka gomang sapatos salagma nga nakasindol sa lubid nga gilatag sa laing mangangayam og milanog ang buto sa paliuntod. Nakurat siya nga daw di makatuo sa panghitabo, nangluspad sa pagkakita sa dagayday sa dugo agi sa mga buslot sa iyang kamisadentro.  Nalipong siya apan ang paminhod nga iyang gibati sa tunga-tunga sa iyang lawas gipulihan sa hilabihang kasakit. Gidapion niya ang iyang kamot sa iyang tiyan nga gitusak-tusak sa ubay-ubayng bolitas. Nagsapigad siya paingon sa dakong kahoy dili ra halayo. Aron dili malup-og, gikawhat niya ang dakong bagon nga nagbitay. Apan way suwerte si Andot niadtong adlawa. Didtoy dakong balayan sa putyokan sa itaas og natandog sa paglabyog nga bagon. Dihadiha, miataki ang mga putyukan.  Wala siyay nahimo gawas sa pagtabon sa iyang nawong, pagpandagpas ug pagpandagpi. Bisan wala na siya maglihok, nagpadayon ang pagpangikos sa putyukan.  Naputos siya sa pinaakan og tungod sa kasakit nga gidulot sa mga suyod, nalimtan niya ang iyang samad sa pusil. Ang mangangayam mao na ang giayam karon. Unsay iyang buhaton? Kinahanglan maundang ang ataki sa putyokan. Nadungog niya ang haganas sa tubig. Duol ra ang suba. Motago siya ilawom sa tubig. Nagsukamod siyang mipaingon sa suba. Didto sa mabawng pangpang milukso siya og misalom sa tubig. Apan wa lagiy suwerte si Andot karong adlawa. Ang duot sa putyukan nagpabiling nag-alirong sa ibabaw sa tubig og moasdang kaniya sa panahon nga siya motunga aron pagginhawa. Dugang demalas kay nawani ang iyang kalo nga unta makatabon sa iyang nawong.

Nawad-an siyag umoy ug gahom sa pakigbisog samtang naglutaw-lutaw sa lawon nga linaw sa suba.  Wala na niya namatikdi nga ang samaran niyang tiyan inanayng gisuhop sa tubig.

Gihunahuna ni Andot nga ang tanan damgo lamang – ang lubid, ang paliuntod, ang mga linging bala sulod sa iyang tiyan ug ang naghuramentadong putyukan. Hangtod miabot siya didto sa kalibotan nga tinukod-tukod. Naglutaw-lutaw siya sa panganod sa mga damgo diin ang kasakit gipulihan sa kalinaw, mainitong gugma ug katagbawan. Sa kapanganoran sa iyang damgo milutaw ang mapahimong panagway ni Gina nga gidayan-dayanan kaluhang bituong kandiis. Nagpangamay kini og nag-agni kaniya sa pagpahilayo sa lasang ug sa palahubog niyang inahan. Molayas sila didto sa halayong dapit, kanang dili maabot. Didto sugdan nila paggambalay ang ilang kaugmaon.  

Wa gyod lagiy suwerte si Andot niadtong adlawa. Sa usa ka dapit, may butakal nga taas kaayog tango nga nakasimhot og pagkaon, hinayhinayng mipaduol sa nahimutangan sa pingpong, gihiklin ang mga dahon ug kagingking sa kubalon niining simod, gipangit ang kamote sa palangan niining baba ug giusap. 

Ang nadungog ni Andot mao lang ang linumsang buto didto sa unahan.