ANG DAANG HABOL

If we dare to ask, GOD will dare to answer.”

TemitOpe Ibrahim
 

Gikan sa kasilyas nga kabahin sa lawak katulganan, milingkod si Sebia sa silyang tuwang-tuwang. Nag-inusara na siyang matulog sa lawak sa magtiayon human mitaliwan si Tino tulo na ka tuig ang milabay. Siya ug ang iyang bana pulos retiradong magtutudlo. Gilantaw niya ang wol klak ibabaw sa tiilan sa iyang katre. Ang mubo ug taas nga kamot sa relo nagpunting sa kinatas-ang numero sa lingin nga orasan. Wala dayon siya mobalik paghigda human sa naandan nga oras sa tawag sa lawas kay nasarap sa iyang pandungog ang tugtog sa esteryo gikan sa lawak ni Raul. Nagpulao na sad si Raul. Lagmit, nalinga sa internet o nag-inom og alak. Sukad biyai si Raul sa iyang asawa, sagad na kini niyang gibuhat ilabi na adlawng Biyernes ug Sabado kay way opisina sa pagkasunod adlaw.  

Anak si Raul ni Isabel nga mao-mao nilang anak ni Tino.  Naminyo si Isabel sa usa ka negosyanteng namalit ug namaligyag humay.  Gikalipay ni Sebia ug Tino kay misugot si Roque sa hangyo ni Isabel nga adto mopuyo sa ilang balay aron dunay kauban ang iyang mga ginikanan. Ang maong desisyon pabor sad sa bag-ong magtiayon kay dihang gipanganak si Raul duna may makabantay sa bata gawas sa yaya. Kaabag si Isabel sa negosyo sa iyang bana ug tibuok adlaw tua sa ilang galingan ug bularanan sa humay. 

 Alang kang Sebia, gihan-ay sa Ginoo ang tanan kay sayong nailo si Raul. Pito pa ka tuig si Raul dihang naaksidente ang iyang ginikanan nga hinungdan sa hinanali nilang kamatayon. Gikan ang magtiayon  nagtumod og humay didto sa Dakbayan sa Cagayan de Oro ug nagpauli na sa Bukidnon dihang nadal-osan ang  ilang  pick-up nga gimaneho ni Roque sa ilang gisundang oil tanker. Mikagar ang kambiyo ang oil tanker  samtang nagtungas sa Sayre Highway dapit sa Mangima Canyon. 

Kay mao-maong apo, nasentro ang atensiyon ug pagpamahal ni Sebia ngadto kang Raul. Ug nahimong suod ug masaligon ang bata kaniya. Nahinumdom siya niadtong panahon nga gamay pa si Raul. Dugay nalutas sa biberon ang bata ug siya ang tigkutaw sa gatas kay di moinom kon lain ang magtempla ug magpatutoy.  Mohilak ang bata kon dili siya makita ug magsunod-sunod kaniya bisan asang dapit sa balay; sa sala, sa kosina ug bisan gani sa kasilyas. Di pabiya ang bata kon nagtan-aw kinig TV busa nakat-on siya pag-tan-aw og karton ug ubang salidang pambata. Mabulag lang si Raul kaniya kon kauban ang bata ni Tino didto sa iyang garden ug manokan sulod sa ilang lagwerta. Kay hingutana ug ukitan, dali rang nailhan ni Raul ang mga tanom ug hayop nga iyang nakita. 

Kon wala ang inahan ni Raul adto kaniya modulog ang bata. Didto niya namatikdi nga sayon pakatulgon ang bata kon habolan sa habol nga iyang gigamit sukad sa nag-edad pa kinig usa ka tuig. Ang habol hinimo sa panaptong de hilo ug kolor asul. Ang maong habol kauban kanunay ni Raul sa iyang pagkatulog. Sa dihang dili na paigo ang habol sa nagtubo nga bata, ang pinilo nga habol anaa kanunay sa iyang kiliran. Bisan lubad ug gabok na, gidala ni Raul ang maong habol dihang nagtungha na siya sa kolehiyo didto Dakbayan sa Cagayan de Oro. Mao gihapon ang nahitabo dihang nakahuman si Raul sa iyang kurso ug nakatrabaho isip bookkeeper sa ilang siyudad. Ang pinilo nga habol kanunayng naa sa iyang kiliran sa panahon sa pagkatulog. Ang pagsimhot-simhot ug paghikap-hikap sa habol maoy moganoy kang Raul sa katulogon. Naundang lang ang panag-uban ni Raul sa iyang habol dihang naminyo na kini. Gitipigan ni Raul ang habol sulod sa karaang kaban uban sa pipila ka piniling butang nga wa na gamita o dili na magamit. 

Sa pagkaminyo ni Isabel, gipatas-an niini ang bonggalo. Ug didto sa itaas gibuhatan og usa ka dakong lawak alang sa magtiayon ug usa ka gamayng lawak nga sa kadugayan nahimong bodega. Didto sa bodega gitagoan ni Raul ang karaang kaban nga gisudlan sa habol.

Si Raul nga daan nang dili mahiligon makighugoy-hugoy, mas talagsa na mogawas sa balay sukad layasi sa iyang asawa.  Kon way opisina, magyampungad si Raul atubangan sa kompyuter ug TV. 

Wala mag-inusara si Raul sa iyang kasakit kay nagdugo ang dughan ni Sebia sa nahitabo sa iyang apo. Daghang mga higayon nga maghilak si Sebia sa tago. Hilapon ang iyang kasingkasing kon makita si Raul nga maghinuktok ug magul-anon. Kon mahimo lang ibalik si Raul sa pagka bata, iyang gakson ang bata, hagkan ug alam-alaman aron sa paghumpay sa gibati niining kasakit ug kaguol. Hangtod kanus-a ang kalbaryo sa iyang apo? Hangtod kanus-a madawat ni Raul ang trahedya sa iyang kaminyoon?

Nahinumdom si Sebia nga sa gamay pa si Raul motapad kini kon siya mag-ampo. Maghilom lang ang bata nga magpaabot kanus-a mahuman ang pangadye kay malingaw kini sa pagtayhop o pagpalong sa kandela. Iyang gitudloan ug gianad ang bata sa pag-ampo. Hangtod motultol na ang bata sa oras sa iyang pag-ampo.

 “Layt na kandol, Lola.”

Atubangan sa dinagkotan nga kandela, mag-litaniya si Raul sa iyang balik-balik nga pangadyeon. 

“En da nem of da pader, da son, da holi ispirit, amen. Tank yo lord por lola. Tank yo lord por mami an dadi. Tank you lord por lolo. Tank yo lord por da tsiken, da birds. Tank yo por the kat, da lisard. Tank yo lord por da milk, da fod . . . Blow na ko kandol, Lola.”

May luhang nanglugmaw sa mga mata ni Sebia. Mitindog siya ug gidagkotan ang kandela diha sa gamayng altar sa iyang lawak ug nag-ampo. Alas dos na sa kaadlawon dihang mibiya siya sa altar ug mihigda. Nahunong ang tugtog sa esteryo didto sa taas busa dali na siyang nakatulog.

TAAS ang lupad sa kaisipan ni Raul samtang nagsandig sa gipatong-patong nga mga unlan sa ulohan sa iyang katre. Matag karon ug unya iyang kab-oton ang botelya diha sa lamesita sa kiliran sa higdaan ug moyarok sa serbesa. Unom na ka botelya ang iyang nahurot ug dili na maihap ang mga huni sa piano nga gipatugtog sa esteryo apan nagpabiling idlas kaniya ang katulugon. Padayong nanumbalik sa iyang kaisipan ang mga panghitabo nga buot niyang ilubong sa kalimot.

Nahimamat ni Raul si Rhona dihang nagpahigayon ang ilang bahan og business presentation didto sa usa ka restawran sa Valencia City. Gidapit ang mga empleyado sa dakbayan busa giatol sa adlawng Sabado. Si Rhona ang nagpaila sa mga health products nga gipamaligya pinaagi sa networking o multi-level marketing.  Nakabig ang iyang kaikag ngadto sa dalaga. Kasarangan lang ang panagway ni Rhona apan may pamarog ug angayan modala sa iyang bisti nga haom sa nindot nga kurba sa iyang lawas.  Seguro sa kaugalingon ug larinong manulti. Sumala sa pagpaila ni Hector, ang team leader, high achiever si Rhona ug sa miaging tuig usa siya sa baynte ka independent business operators o IBOs sa tibuok Pilipinas nga gipabiyahe  didto sa Thailand nga gigastohan sa ilang kompaniya nga natukad didto sa Amerika.

Nahinabi niya si Rhona human sa gihimong business presentation. Karinyosa kon makig-estorya ug lisod balibaran. Hinungdan nga nakapalit gyod si Raul sa deyodorant ug bitamina nga gitanyag kaniya.  Nakasaad sad siya nga motambong sa sinemanang panagtigom didto Dakbayan sa Cayagan de Oro aron mahinagbo ang mga malamposong IBOs ug mamati sa ilang mga testimoniya. Nahimo siyang down-liner ni Rhona sa ikaduha niyang pagtambong sa panagtigom diin gibalik-balik paghisgot ang tapik nga direct and indirect incomes, financial independence, multi-level compensation schemes, recruitment and mentoring ug sa pagpaila sa mga produkto nga gipamaligya.  Wala siyay hilig o katakos sa pagpamaligya apan misugot siyang mahimong down-liner ni Rhona aron masandurot ang babayeng gisimba sa iyang kasingkasing. May kaugalingong kotse si Raul ug kini gigamit sa bag-o niyang negosyo uban ni Rhona. Nagmadaogon siya sa iyang tinguha sa babaye kay human sa tulo ka bulan nilang kuyog-kuyog nahimo niya kining hinigugma. Ug wala magdugay misugot kini sa iyang hangyo nga magpakasal sila. 

Nagpadayon si Rhona sa iyang trabaho ug kay may opisina man si Raul, Sabado ug Domingo ra siya makauban sa iyang asawa sa pagpamaligya ug pagpadaghan sa ilang mga sakop. Ang tinuod drayber o saydkik lang siya sa iyang asawa kay di man siya maayong mosulti ug mobaligya. Apan padayon ang iyang kita isip up-liner kay sa iya man gibutang ni Rhona ang bag-ong down-liners gikan sa Dakbayan sa Iligan ug Cagayan de Oro. 

Dakog kinitaan ang kugihan nga IBO apan dako sad og gasto sa pagbiyahe. Dako ang badyet sa pagpalit sa produktong gibaligya kay mao may patakaran aron makabig ang ubang tawo sa paggamit sa ilang produkto pinaagi sa ilang panig-ingnan. Busa, ang kinitaan ni Rhona igo ra sa iyang kaugalingong panginahanglan ug kapritso. Nag-abono pa siya og panggasolina kon gamitan ni Rhona ang ilang kotse.

Dili ikalimod nga may kulang sa ilang kaminyoon. Mas daghan ang mga adlaw nga wala sa iyang kiliran ang iyang asawa. Sulod sa tulo ka tuig nilang panag-ipon, wala sila makabaton og anak. Dili gusto ni Rhona nga momabdos kay sagabal kini sa iyang trabaho. Nagpabilin siya nga masinabtanon ug masaligon. Busa, nahugno ang iyang kalibotan dihang nakigtaban si Rhona kang Hector ug milayas didtos Manila.  Ug ang iyang galamhan giharian sa kasuko ug kaulaw; kasuko ngadto sa traydor niyang asawa ug sa kaulaw sa pagpanamastamas ni Hector sa iyang pagka bana. 

Gibati ni Raul ang kalit nga paggaan sa iyang dughan. Gitan-aw niya ang alarm klak diha sa kiliran sa higdaan: Alas dos sa kaadlawon.  Gipalong niya ang esteryo ug mihigda.

NAHIGMATA si Sebia kasikas sa itaas. Mibangon siya ug naniid. Nagtuo siyang si Raul ang didto sa bodega ug dunay gipangita. Taudtaod iyang nabati nga nanaog si Raul. Sinati niya ang tunob ni Raul kon manaog sa hagdan. Iyang nadungog ang pag-abli ug pagsira sa ganghaan sa likod ug taudtaod may kasikas didto sa likod sa balay. Milili siya sa bentana ug nakita niya si oRaul nga nagbitbit og duha ka dakong putos. Nagdaob kini ug tagsa-tagsang gisunog ang sulod sa duha ka putos. Nakita ni Sebia nga gilamoy sa kalayo ang mga sinina, sapatos ug uban pang kagamitan ni Rhona nga gitago Raul didto sa bodega. Migawas si Sebia ug miadto sa kosina. 

Wala ang ilang katabang. Lagmit tua na sa merkado aron pagpalit og karne, isda, utanon ug panakot para konsumo sa usa ka semana.

May linung-ag na sa rice cooker ug diha nay gi-depros nga isda sa banggera. Nagluto si Sebia og inun-unang isda ug itlog estrelyawo. 

 Andam na ang lamesa dihang mibutho si Raul.

“Maayong buntag, La,” timbaya ni Raul dayong amen sa kamot ug halok sa iyang agtang. 

“Maayong buntag sad, Dong Raul. Nagluto kos imong paboritong sud-an,” niya pa nga nagpakaron ingnon nga wa masayod sa gibuhat ni Raul nianang buntaga. 

Gipanid-an ni Sebia si Raul samtang namahaw sila. Nahimuot siyang nagtan-aw sa iyang apo nga ganadong nagkaon. Milagro kay tulo na ka bulan nga timi-timi ang kinan-an ni Raul, hinungdan nga mihugo ang iyang lawas. Tubag ba kini sa iyang makanunayong pag-ampo? 

 “Mosimba ko, La. Kuyog ko nimo sa third mass.”

Laing milagro, maoy diha sa hunahuna ni Sebia. Dugay-dugay nang wala magsimbahan si Raul. Lain ba kining tubag sa iyang pag-ampo? 

Nianang pagkagabii, sayong nahilom ang lawak ni Raul.  Wala dayon matulog si Sebia. Naniid siya. Gibati siyag katingala ug kabalaka sa wala naanding kahilom didto sa itaas. Migawas siya ug maampingong misaka paingon sa lawak ni Raul. Iyang gidip-ig ang iyang dunggan sa pultahan. Walay timik sulod sa kuwarto. Wala na niya mabati ang esteryo. Wala kandadohi ang pultahan. Milili siya sa lawak.  Ang gibati niyang kahingawa gipulihan sa kalipay dihang naaninaw niya si Raul nga nahinanok sa iyang higdaanan. Misulod siya ug samtang nagsud-ong sa iyang apo, nanumbalik sa iyang panumdoman kadtong milagro nga nahitabo kaniya usa ka adlaw niana sa bata pa si Raul.  Nagsud-ong siya sa bata nga natulog dihang kalit gituhop ang iyang kasingkasing sa inahanong pagbati, talagsaong pagbati nga miawas sa iyang kasingkasing ug wala tuyoa mitulo ang iyang mga luha. Karon, samtang nagsud-ong sa trayenta anyos niyang apo nga malinawong natulog dulog ang daang habol, susamang pagbati ang mibuhagay sa iyang kasingkasing. Apan inay tulo sa mga luha, pahiyom amg mibathay sa kunoton niyang mga aping.