NIADTONG GIGUKOD MIS ANAY SA KAKUGNAN

They most valuable lessons aren’t taught. 

They’re experienced.

Anonymous

“Roberto, undangi na ang inyong pagsuot-suot sa kakugnan,” ni Nanay pa nga mitunol sa akong balon.

 Wa koy timik nga midawat sa pinutos nga pagkaon kay dili ko gustong mosaad ug mamakak sa akong inahan. Dili matago ang ebidensiya sa pagsuot-suot sa kakugnan. Niadtong miaging adlaw lang, nagyawyaw ni Nanay samtang naghaplas og lana sa mga garas sa akong mga bukton, mga bitiis ug nawong. Kontra sa akong nanay ang pagpamakak. Makapamatuod niini ang akong dunggan nga kadaghan na gilusi sa akong inahan tungod sa dili pagtuman sa saad ug sa dili pagsulti sa tinuod. Mangwitik sad si Nanay og tukog sa lubi kon molapaw nas gantangan ang iyang kasuko apan akong napanid-an nga mohilak siyas tago human makapamunal kanako. 

Akong giipon ang balon sa papel, notbok ug lapis sulod sa hanbag nga buli ug gitiwas paglabid ang liston sa akong Elpo rubber shoes.

“Ayawg kalimot sa akong gisulti. Daghang halas sa kakugnan,” pabalon nga pahimangno ni Nanay nga mihalok sa akong agtang.

Nanaog kos silong sa balay, gilakaw ang mubong dalan-dalan sumpay sa haywey ug mibaktas paingon sa eskuylahan nga usa ka kilometro ang gilay-on. Hinay ang akong pagbaklay daplin sa grabang dalan kay gawas nga kahol ang akong sapatos nga gituyo ni Nanay aron dili dali mailisan, nalingaw kog lantaw-lantaw sa mga talan-awon nga akong nalabyan – ang tin-aw nga tubig ubos sa kahoyng tulay sa Suba sa Maigo, ang mangga kansang hinog nga bunga nagpangamay nga labayon, ang nagbuntaog nga simbahan duol sa dalan ug ang nindot nga balay sa dakog kalubihan sa among dapit.

  Nagpaabot kanako si Nap sa may ganghaan sa tunghaan. Si Nap, angga ni Napoleon Ogis, suod nakong higala ug kauban sa pamagdoy sa kakugnan. Kaaway mi ni Nap sa pagsugod sa among klase sa Grade I. Ambot, basta sige ming magsukmagay o maglayog sulod sa kampus sa dili ma mi mamauli human sa klase sa hapon. Adto mi magbugno sa bermudahan atubangan sa karaang tun-anan. Magpaabot mi nga wa nay tawo nga makikita sa among buhaton. Dali ra ming magkasabot nga magkombate ug dali sad ming magkasabot nga undangon ang among bugno kon daginoton na ang kahayag sa palibot. Human sa kapin sa bulan namong sumbagay ug layog, nagkasabot ming dili na mag-away. Nahimo ming suod nga amigo ug kauban mis hugoy-hugoy ug pamagdoy sulod ug gawas sa tunghaan. Usa na ang pagpanglabay sa bunga sa mangga duol sa tulay gamit ang bato ug kahoy sa way panumbaling sa bahad sa tigulang nga gipiyalan sa pagbantay sa bungahoy nga iya ming tulion og bagakay kon madakpan. Seguro ming dili madakpan kon gukoron mis tigulang kay nag-aginod na kini tungod sa artritis sa iyang tuhod. Gani, kon mograbe ang iyang rayuma igo lang kining magsinggita didto sa iyang payag. Moundang mi ni Nap og pagpanglabay sa mangga kon mapuno na ang bulsa sa among purol sa nangahulog nga mangga. Ang pinuy-anan nila ni Nap pailaya nga dapit sa suba samtang ang amoa didto sa tabok sa tulay daplin sa haywey. Busa, dinhi mi dapit sa mangga magbulag.

Dunay duha ka tun-anan sa Maigo Central Elementary School. Ang bilding sa Grade I ug Grade II ug ang bilding sa Grade III ngadtos Grade VI. Pulos hinimo sa kahoy ug sin ang duha ka tun-anan ug katindogan sa bata ang silong niini. 

Mingpadayogdog mi ni Nap paingon sa karaang bilding subay sa daplin sa balilihan nga gihabolan sa Bermuda. Nag-abay mig saka sa hagdan sa tun-anan ug milahos sa among lawak-saringan. Didto nas Mario sa pultahan sa klasrom. Nagtindog kini bitbit ang ikog sa pagi ni Sir Amodia. Ako siyang gikiloan apan wala siya manumbaling sa akong sungog-sungog.  Si Mario ang gitugahan sa among maestro nga molatos sa maulahi sa tingsulod sa klasrom. Dihang nagsugod na ang klase, miduol si Mario sa gitindogan ni Sir Amodia sa kilid sa blakbord ug giuli ang latos. Dismayado kining mipaingon sa iyang lingkoranan kay wala niya magamit ang latigo ning buntaga. 

Si Mario ang kinagamyang pupil sa among seksiyon sa Grade I apan walay mipalag sa iyang paglatos. Walay nangahas nga mangaway o manimalos kaniya sa sulod o sa gawas sa klasrom. Kay lisod kontrahon ang gamayng talabon nga nakatungtong sa likod sa dakong kabaw. Ang kabaw mao si Sir Amodia nga isog namong maestro. Tigulang na kini ug tingali mao ni ang katarungan nga iyang gientriga kang Mario ang paglatigo sa maulahi sa klase. Dili hinuon kusog manglatos si Mario.  Ambot, tungod bas kagamay sa iyang mga braso o tungod ba sa pina o pagbuot ni Sir Amodia. Sukad ko makatilaw og latos ni Mario, nagbantay na ko nga dili maulahi sa klase kay mas sakit ang kaulaw kay sa latigo. Nakatiliaw na sad kog kasaba ni Sir Amodia tungod sa cutting classes apan ako lang gipalapos sa pikas dunggan ang iyang mga pulong kay magpadayon pa mi Nap sa among pamagdoy sa kakugnan. 

Sumala sa among naandam, didto mi ni Nap maniudto ibabaw sa among suki nga mangga. Tagsa-tagsa ming mingsaka ug minglingkod sa among naandang sanga. Ordinardo lang ang among pagkaon, apan ang kaharuhay ibabaw sa kahoy nakadugang sa among gana. Ang kahumot sa putos nga dahon sa saging nakadugang sa kalami sa lutong mais ug sud-ang mawos nga ginamos ug kamatis. Nagkinamot sad si Nap sa pagkaon sa balon nga luto, buwad ug sibuyas dahonan. 

Ang nagharag nga mangga nahimutang duol sa emburnal sa dakong dalan. Miagi kinig katumba tungod sa hampak sa bagyo. Nagtuyhakaw ang ibabawng bahin sa punoan sa mangga nga nagbayaw sa nagdupang mga sanga. Wala mohabog ang kahoy busa paborito kining sakaanan sa mga bata.  Ang tubig gikan sa emburnal nakahimog lamak sa tiilan sa harag niini.  Ang lapokomg lamak nahimong anghel magbalantay sa mga bata nga mangatkat ug maglakag-lakag sa mga sanga. Ubay-ubay na ang mga bata nga naluwas sa piang ug bun-og tungod sa lamak nga nahimong almuhadon nga misangga sa ilang pagkahulog. 

Nanganaog mis mangga ug miinom sa tubig sa puso didto sa walang kilid sa bilding. Wala na mi mobalik sa klase sa hapon. Nagkasabot mis Nap nga mosayo sa among pamagdoy didto sa kakugnan atbang sa tunghaan. Mitabok mis haywey ug human ipahiluna ang among gamit sa eskuyla mingkamang mis tanel nga among gisugdan sa miaging adlaw. Dili ngiob ang langub-agianan kay makalusot ang silaw sa Adlaw agi sa gagmayng giwang sa ulohan.  Human mopahuway sa tumoy sa tanel, among gisugdan ang pagpadayon sa tanel. Si Nap nga mas bus-okon ug kusgan, maoy nag-una sa pagsuot sa siot nga sagbot. Nalingaw mig suot sa kakugnan nga walay panumbaling sa hait nga dahon ug tunok sa bag-ong subol nga kugon. Apan kalit naundang ang among pagkamang kay ang among tanel miabot sa dugmon sa usa ka anay.   

“Anay, Bay!” singgit ni Nap nga kalit mitindog ug midagan. Misunod kog karatil. 

Batasan sa pumupuyo sa dapit nga buhian ang binuhing baboy. Ang mga baboy mangungad og mga salag-on, gamot, ulod ug mineral sa yuta. Tungod kay kadaghanan sa mga tagbalay walay kasilyas, nahimong paboritong madawdaw sa baboy ang tai nga ideposito sa mga tawo sa ilawon sa kasabotan, luyo sa dagkong bato, tiilan sa kahoy ug kasuokan. Laag, ang buros nga baboy maghimog dugmon ug manganak sa kasampinitan, kakugnan ug ubang kasagbotan. 

 Kinaiya sa anay nga panalipdan ang iyang baktin ug dugmon. Gilakag mis nag-alburotong anay. Nahapay ang kugon nga among naagian, morag tubig sa Red Sea nga gibulag ni Moses. Kondili pas adrenalin nga nahimong sugnod sa among panagan, segurado nga dili lang garas ug tunok ang among naagoman. 

Wala nako tug-ani si Nanay mahitungod sa anay. Apan nagtuo kong nagduda siyang may talagsaong nahitabo sa among pagsuot-suot sa kay human niadto wala na siya kakitag mga garas ug tunok sa akong lawas ug wala nay sumbong si Sir Amodia nga tigpalta kos klase. Tungod sa maong makuyaw nga engkuwentro sa anay, nakahukom mi ni Nap nga moundang na sa among pamagdoy sa kakugnan. Among gigugol ang naghinobra namong enerhiya sa paglakag-lakag sa itaas sa nagharag nga mangga. Nahimo sad namong kalingawan ang pagpanakop og baboy-baboy nga magpahipi sa abogong yuta sa silong sa among tunghaan.

Dugay na kadto. Sa dekada ’50 pa. Nagkabulag mi ni Nap human sa among gradwesyon sa elementarya kay wa na siya mopadayon pag-eskuyla. Mitabang siyas panginabuhi sa iyang amahan nga giilang maayong mobuhat og baruto nga gigamit sa pagpangisda. Ang kasko sa baruto tibuok nga gam-on sa kahoyng bakan nga purilon sa bukid ug ipaanod sa suba. 

Nakatapos kog kurso sa kolehiyo ug nakasulod og trabaho sa gobyerno. Naminyo ko ug nanimuyo sa uyok nga dapit sa Mindanao nga layo sa lalawigan nga duol sa dagat diin nagpabilin pagpuyo si Nap. Panagsa ra ko makaduaw sa dapit nga akong nadak-an ug makahagdawg balita mahitungod ni Nap. Wala siya magminyo ug misunod sa panginabuhi sa iyang amahan nga patay na.

Gilawalawa na ang akong panumdoman niadtong panahon nga nagtungha kos Grade I.  Apan may pipila ka butang nga nagpabilin pagpahipi sa suok sa akong utok. Usa na ang sinag-ulong pagbasa, busa ang leksiyong “Pepe and Pilar”, “Jack and Jill” ug kadtong mahitungod sa usa ka iro ug sa iyang batang amo akong mabasa bisag ngitngit ug walay suga. Ako sab mahanduraw ang pahiyom sa akong inahan sa pagkakita sa mga grado sa akong Record Card ug sa pagkisdom sa iyang agtang samtang nagbasa sa komento sa magtutudlo sa likod sa  kard nga ako “talkative” sa klase. Suwerte nga  natipigan ni Nanay ang mao-maong litrato sa akong pag-eskuyla sa Grade I. Sa black-and-white nga hulagway, suot ang akong kaking purol, mapagarbohon kong nagkapot sa giputos nga lata sa gatas kondensada nga premyo sa akong pagdaog sa declamation contest. Sa likod sa litrato nasulat ang titulo sa akong sinag-ulong pakigpulong: “Ang Gatas at ang Itlog”. 

Lawon na ang mga kunot sa akong agtang apan wala malubong sa kalimot ug nagpabiling tin-aw ang talan-awon sa duha ka bata nga gigukod sa nagpangusmong anay didto sa kakugnan atbang sa Maigo Central Elementary School.