KAMATAYON SA AGUS II HYDROELECTRIC PLANT

What is life? . . . It is the little shadow which runs 

across the grass and loses itself in the Sunset.

Chief Crowfoot,

Blackfoot warrior & orator

Kauban kos akong amahan ug inahan sa among uma didto sa bukid nga kapin sa oras baktason. Alas singko na sa hapon ug nanunga-tunga na ang baklayon sa among pagtugbong dihang sa takulahaw, si Intong nga nabilin sa balay, mitagbo kanamo sa dalan. Nagtakiang siya tungod sa naghubag ug nagnana niyang walang tiil nga natusok sa tukog sa lubi.  Sa luhaan nga mga `mata, iyang gibalita kanamo nga namatay si Coring. Hilabihan namong kuganga sa gibalita ni Intong. Nahinanok pa ug way dautang gibati si Coring sa among pagbiya sa balay nianang kaadlawon. 

Sa Oktobre 15, 1977, desiotdo ka tuig gikan sa pagkamatay ni Coring sa tetanus, namatay si Intong.

Akong nahibal-an ang iyang hinanaling kamatayon sa paglabay sa tulo ka adlaw sa telegrama nga gipadala sa akong opisina nga nagpahibalo kanako sa nahitabong aksidente sa prohekto sa Agus II sa Saguiaran, Lanao del Sur. Ang Agus II mao ang ikaduhang hydroelectric plant sa Lake Lanao Grid. Si Inting usa sa mga supervising engineer sa PHESCO, ang kontraktor sa prohekto.

Human sa usa ka adlaw nga dali-daling pangandam, ang akong tibuok pamilya mibiya sa Don Carlos, Bukidnon. Dili sayon ang pagbiyahe kauban ang lima ka bata ilabi na sa akong asawa nga nagpasuso sa among kamanghorang anak nga ni Emerson, nga niadtong tungora tulo pa ka bulan. Miabot mis among lungsod human sa kapin sa siyam ka oras sa dalan sakay sa tulo ka gibalhin-balhinan nga mga sakyanan. Sa among pag-abot, gisugat mis balkon sa nagdangoyngoy nakong inahan ug masulub-ong nawong sa akong amahan. 

Mipaspas ang pinitik sa akong kasingkasing sa pagkakita sa lungon diha sa sala, pipila lang ka lakang gikan sa pultamayor. Ang lungon gipidpid sa bungbong nga nag-ulang sa sala ug katulganan. Siot lakwan ang gamayng sala tungod sa mga bulak ug lukong. Mipaduol kos lungon ug gisud-ong ang walay kinabuhing lawas ni Intong. Malinawon ang iyang panagway nga nagbuy-od sulod sa lungon, suot ang puting sinina ug itom nga pantalon, ang iyang mga mata nagpiyong sa dumalayon nga pagkatulog. Ang hinakgom niyang mga kamot diha sa dughan nagkapot og rosaryohan nga may plata nga krisipiho ug itom nga lubitos. Walay timailhan nga siya nakuryentehan.

Dinungo ang ulo, hilom kong nag-ampo sa Ginoo nga pasayloon si Intong sa unsang kasal-anan nga iyang nabuhat. Nga unta mahimo siyang takos sa pagsulod sa langit diin wala nay kamatayon, pagbangotan, paghilak ug kasakit. Daghan kong nabasang mga asoy sa tawong nakasinati og daklit nga kamatayon – sa hilabihang kasilak sa puting kahayag sa tumoy sa daw lumawig nga tanel ug sa talagsaong kalinaw nga modalyang sa galamhan. 

Samtang nagsud-ng sa batan-ong panagway ni Intong, nakapangutana kos kaugalingon kon unsa kaha ang iyang kataposang hunahuna o panan-awon sa wala pa siya motabok sa kawalaan.

Walay timik ang akong amahan nga naglingkod sa taas nga bangko sa lawak-kan-anan nga kasikbit sa sala. Mitapad ko kaniya.  Miyanghag siya kanako ug akong naaninaw ang blankong mga mata ug kagas nga panagway. Dayag nga wala pa siya maulii sa iyang kahimut-ok sa wala damhang kamatayon iyang ikaduhang anak apan mitubag siya sa akong mga pangutana mahitungod sa aksidente sa Agus II.

“Mialayon siyas mga trabahante nga nagpahiluna sa transpormer,” niya pa sa hagawhaw nga tingog. “Nagmaniobra siya sa puthawng tubo sa sukaranan sa transpormer dihang ang kuryente gikan sa nagbitayng linya mitabok sa iyang gikuptang ligyat.”

“Di ko kasabot. Superbisor siya. Nganong miapil pa siya sa pagpahiluna sa transpormer?”

“Gusto niya ang kahanas isip pangamdam sa iyang umaabot nga trabaho sa ERECTORS didto sa Middle East,” sumpay ni Isko. Naglingkod ang akong manghod sa mubong bangko habig sa kosina ug nagsabak sa akong sangay nga anak. Kadto pa ko kahibalo nga motrabahoay si Inting sa gawas sa nasod. 

“Nganong nahitabo kaniya ang maong aksidente? Usa siya ka lisensiyadong electrical engineer. Unta, iyang nabantayan ang kapeligro sa high tension wire.”

“Giputol ang kuryente sa linya apan gibalik,” ni Isko pa. “Nahagsa siya sa yuta dihang ang kuryente mitabok sa puthawng tubo nga iyang gikuptan.”  

Ang akong mao-maong igsoong babaye nga si Trining didto sa kasikbit nga lawak kauban sa akong asawa nga nagpasuso sa among puya. Nakapamati sa among estorya, miduol siya kanako. 

“Maoy hungihong nga dunay tawong may dautang tinguha kang Manoy Intong,” matod ni Trining sa mabinantayon nga tingog. 

Ang akong inahan nga may gikurikuri sa kosina, milingi kanamo apan way pulong nga migawas sa iyang baba. Unya mitalikod siya ug nagpadayon sa iyang gibuhat didto sa abohan. Mahinungdanon ang gisulti ni Trining apan akong makita nga walay kasibot ang akong ginikanan nga hisgotan kini. Hilabihan ang ilang gibating kasubo sa nahitabong trahedya ug dili nila maharong ang posibilidad nga may naglipot sa ilang pinanggang anak. 

Gipadayon ni Isko ang pagbatbat sa nahitabo niadtong masulob-ong adlaw. Ang daklit nga sulbong sa kuryente nga milatay sa lawas ni Intong migawas ngadto sa yuta agi sa iyang mga lapalapa ug nagbilig mga samad. Ang bul-og sa kuryente diha-diha mipaundang sa pinitik sa iyang kasingkasing ug sa iyang pagginhawa. Gibuhat ang cardiopulmonary resuscitation samtang nagdagan ang ambulansiya paingon sa Iligan City apan didto sa emergency room, gideklarar si Inting nga DOA. 

Ang kalit nga kamatayon ni Intong naghimangno kanako sa akong kaugalingon mortalidad, nga ang kamatayon moabot nga dili matagna “kon kanus-a, kon asa ug sa unsang paagi”. Sama sa nahitabo sa 583 ka mga pasahero nga nangamatay dihang duha ka mga jumbo jet ang nagbangga sa gabonon nga tugpahanan sa Los Rodeos Airport sa Tenerife, Canary Islands, pito ka bulan sa wala pa mahitabo ang aksidente sa Agus II nga mihunos sa kinabuhi ni Inting. 

“Kadtong may mas lig-on og kasingkasing mabuhi sa maong pagka kuryente,” masub-anong pulong ni Isko. “Wala ko kawad-ig paglaom nga mabuhi pa si Manoy. Akong namatyagan nga ang paglagom sa iyang mga kamot mawala kon akong masaheon. Busa akong gihangyo ang punerarya nga idilatar ang pagbalsamar sa panghinaot nga milagrong mabuhi siya.” 

“Kinsay nagpili sa Punerarya Gamalinda?”

“Opisyal sa PHESCO. Ako ra ang sakop sa pamilya sa pag-embalsamo sa patayng lawas. Niadtong panahona milabay si Tatay sa punerarya gikan sa Kapitolyo paingon sa bus terminal apan wala siyay kalibotan sa nahitabo. Human sa preserbasyon, kosmetik ug pagsulod sa lungon, gidala ang haya sa apartment sa duha ka gabii nga pagtukaw. Pagka-Lunes gidala ang haya dinhi sa balay.”

Nahimo nako ang unang gabii sa pagtukaw nga ang akong atas nga hunahuna lusaw sa mga panghitabo. Usa ka tigulang nga babaye ang nanguna sa siyam ka adlawng nobena sa mga patay. Gipaningot siya sama sa ubang nag-ampo, kadaghanan edarang mga babaye, nga nagluhod sa banig nga buli.  Ang mga lalake nga miapil sa pangadye naglingkod o nagtindog didto sa balkon diin mas bugnaw ang hangin. Naalimungawan, abi nakog ang akong inahan nga nagluhod atubangan sa gihaya samtang nangamuyo sa iyang danguyngoyng tingog:  “Ginoo, kaloy-i ang tanang mga kalag sa purgatoryo ilabi na ang kalag ni  . . . .” Mananabtan ang akong inahan.

Ang mga tawong nagpulaw didto sa duha ka tolda sa tugkaran ug kilid sa balay nagpadayon sa ilang gibuhat aron dili makatulog. Misibaw sa kahanginan ang ilang kabanha samtang nagdula og sungka, dama, nagsugal sa baraha ug nag-inom sa tuba, Vino Kulapu o Tanduay Rhum. Ilang gisaw-an ang kape ug budbod nga gidalit human sa nobena.

Ang gasto sa meryenda ug pagkaon sa panahon sa pagtukaw ug paglubong gikan sa nagkalain-laing tinubdan, apan ang kinadak-an gikan sa mga sakop sa dayong.  Ang amot o tabang ihatag sa hingtungdan sa panahon sa lubong ug kasal. Sa lubong, ang amoton sa matag membro naglakip sa duha ka salmong bugas ug P50. Dunay magdalag sugnod. Ang mga membro sa kapunongan motabang sa mga buluhaton sama sa paghimo sa panteyon o pagkalot sa lubnganan, pagbughag kahoy isugnod, pagkalos og tubig ug pagluto. Ang mga panday magbuhat sa lungon. Ang mga kababayen-an magdayan-dayan sa tabilawan ug maghimog mga lukong gamit ang krespon.

Ang mga empleyado sa PHESCO ug NAPOCOR ug mga estudyante sa St. Peter’s College, mitunol usab sa ilang mga amot o hinabang. May mga miduaw sa haya nga mihulog og kuwarta sa garapon nga gibutang duol sa lungon.

Dihang nagkalawon na ang kagabihion, nagkahilis ang mga tawong nagpulaw hangtod nga gamay na lang ang nagpabilin, ang pipila nakatulog o natagpilaw sa sobrang kahubog o kakapoy.

 Mibanos ang kamingaw sa balay ug ang kahilom buakon lamang sa tingog sa nag-inusarang tuko didto sa di makitang tagoanan sa atop sa balay.  Mihigda kos kahoyng sopa duol sa lungon nga ang akong ulo gipatong sa unlang kapok. Gisuhid sa akong mga mata ang palibot. Hulipanan na ang hagas nga nipa sa atop. Unya, nasangit ang akong mga mata sa lagom nga nuog nga gitagkos sa sagunting. Nakapamalandong ko kon kinsa kadtong inunlan. Unom sa akong mga igsoon ang natawo ning karaang balay. Ang inunlan ni Intong didto sa sagbayan sa payag sa usa ka hilit nga balangay sa Cotabato. Ang akoa didto sa balay sa akong apohan sa ilayang lungsod sa Bohol.

Ang maong pamalandong nakapahinumdom kanako sa palmerang buli diin gitipigan sa akong inahan ang akong unang nahingo nga ngipon sa punoan sa palwa aron lig-on ang akong mobanos nga mga ngipon sama sa tunok sa buli nga dili matarog.  

Sama sa dili matarog nga tunok sa buli, daghang mga handurawan ang migamot sa palmera sa akong panumdoman. Magulang kog kapin sa duha ka tuig ni Intong apan sa among pagtubo dili mailhan kinsa ang magulang. Apan ang maong pagkaamgid diha ra sa among gidak-on, tungod kay sa pagka tinuod usa ko ka dominanteng magulang. Ang akong pagkahariharion nahimong hinungdan sa among mga bingkil ug away. Ako siyang batikoson ug yawyawan sa iyang gibuhat o wala gibuhat – sa pagpanghugas sa mga plato, sa pagbantay sa iyang mga manghod, sa pagpakaon sa binuhing sa iro ug iring, ubp. Nganong dili ko makatarunganon sa panahon sa among pagka bata? Kining maong hunahuna nakapasamot sa kasubo nga akong gibati samtang naghigda sa sopa ug naglantaw sa lungon. Nahinumdom kos mga pulong sa Bibliya mahitungod sa kahuyang ug kalumalabay sa kinabuhi. Unta, gihatagan kog kahigayonan nga makig-estorya ni Intong sa among kagahapon ug mangaliyupo sa iyang pagsabot ug pasaylo.

Ang pagkawala ni Intong naghambin og usa ka way puas nga tagawtaw ug alintabo sulod sa nagbatil nga tunawan sa akong konsensiya.   Nahinumdom ko niadtong mga higayon sa among pagkabata kanus-a mapugos si Intong sa pakigsumbagay kanako tungod sa akong paghagit. Samtang kaniadto, gisud-ong kong madaogan ang iyang mga luha tungod sa akong bataot nga panglupig ug sulog-sulog, karon ang maong mga handurawan nagnudnod kanako sa kasub-anan ug pagbasol. Tungod sa akong tiunay nga pagmahal ni sa akong manghod, ang nangaging mga buhat sa panaogdaog nahimong mas bug-at ning panahon sa akong pagbangotan. Ang tanang daotan nakong nabuhat nanawag sa pagbasol ug pagpasaylo.

Mihamtong si Intong nga yano, hilomon ug mapaubsanon nga pagkatawo. Sa mga sosyal nga katigoman, sama siya sa nagpaluyong anino ug dili gusto nga mahimong sentro sa atraksiyon. Pero, kanunayng siyang nakatutok sa iyang mga gibuhat ug plano ug malig-on sa iyang nakab-ot nga mga desisyon. Sa iyang pagkamalahutayon, nakatapos siyag duha ka kurso – B.S. in Electrical Engineering (March 1975) and B. S. in Mechanical Engineering (October 1975) sa Cebu Institute of Technology. Nagtrabaho siya sa adlaw ug nagtungha sa gabii. Nakat-on siyag pamanday sa iyang pag-eskuyla sa bokesyonal nga hayskol, busa nakatrabaho siya isip karpentero sa habog nga mga bilding sa Cebu City. Ang pagtrabaho maoy nakapahuman sa iyang pagtungha. Nagpadayon siya pag-eskuyla samtang nagtrabaho isip supervising plumber sa Iligan City Water District ug unya isip supervising engineer sa PHESCO. Naghinapos siya sa iyang kursong Civil Engineering sa St. Peter’s College sa panahon sa iyang hinanaling kamatayon. 

Usa sa akong mga pagmahay sa kinabuhi mao ang pagkapakyas sa akong saad nga motabang sa pag-eskuyla ni Intong, dili kay wa koy tinguha kondili tungod sa panginahanglan sa akong pamilya. Nahinumdom ko niadtong adlaw sa wala pa siya mobiya aron magtungha sa Cebu City. Nagpuyo pa ang akong pamilya sa among lungsod sa Maigo niadtong panahona, sa giabangang balay silingan sa balay sa akong mga ginikanan. Nagkugos siya sa akong duha-ka-tuig nga bata nga si Fatima sa akong pagpahibalo nga dili ko makahatag og piho ug regular nga hinabang sa iyang pagtungha. Gawas sa daklit nga kahigawad, iyang gidawat ang akong desisyon nga walay kaping kabubut-on ug pagmahay.

Sa besperas sa lubong ni Intong, nagbinugtong kos suba aron paglingaw sa akong kasubo. Naglingkod kos punoan sa natumba nga lubi ug mitutok sa nag-agos nga tubig sa akong tiilan. Milantaw kos palibot. Pailaya, dili halayo sa akong nahimutagan, nagbarog ang pangpang diin kami ni Intong ug ubang kabataan mag-ambak-ambak. Napughaw ang among buhok ug nangitom ang among panit sa paglukso-lukso sa pangpang ug sa paglangoy-langoy sa suba. Nahinumdom ko niadtong panahon namo ni Intong nga wa pay telebisyon ug ang kabataan tua magyampungad sa gawas.  Niadtong panahon nga manggawas ang uhong sa ulan ug kilat sa Agosto ug magpaanod ang kamangkas kuyog sa dakong baha sa Disyembre. Niadtong panahon nga lawon ug tin-aw ang dakong suba ug abunda ang mga isda. Niadtong gikahinugonan namong mga adlaw nga daghan pang alibangbang, sandanaw ug aninipot. 

Napukaw ang akong pagdumdom sa panahon nga dili na mobalik sa paminhod sa akong sampot. Mitindog ko. Ang kilumkilom nagsukod nag kamang sa palibot ug ang mga lukay sa lubi nanghupaw sa nagtaliwan nga Adlaw. Sa mata sa akong alimpatakan, akong makita ang pagsawop sa adlaw didto sa halayong bukid tabok sa Panguil Bay. Sa kuwadro sa akong panumdoman, diha si Intong ug ako nga nahimuot pagsud-ong sa pagsalop sa Adlaw didto sa taluktok sa halayong bukid sa Malindang, samtang nag-ubog mis dagat sa dili maihap nga mga adlaw nga kami manapsay kauban sa among amahan. 

Mipadayugdog ko pauli sa balay nga gilumsan ang kasingkasing sa kamingaw sa among kagahapon ni Intong samtang ang nagkaitom nga anino sa kagabhion misakmit sa nahabiling kahahag.

Gilubong si Intong. Domingo ug init ang panahon. Walay timik ang kadahonan sa mga lubi nga gihikawan sa hagwa sa huyuhoy. Napuno sa mga empleyado sa PHESCO ug NAPOCOR ang bus nga ilang gisakyan.  Nasorpresa kos kadaghan sa mga tawong mitambong sa lubong. Dayo ug migrante gikan sa Bohol, pipila lang ang among paryente sa lungsod. Daghang mga tawo, ang uban dili namo kaila. Mingpakita silag simpatiya sa hinanaling kamatayon sa usa ka batan-on ug masaron nga enhinyero. Alang sa iyang mga kadungawog, amigo ug kaila, si Intong imahe sa kakugi, kaisog ug kalig-on. Alang kanamo sa pamilya, mas labaw pa siya niana. Usa siya ka manggihunahunaon ug manggihatagon nga anak ug igsoon nga migasto sa iyang suweldo alang sa mga panginahanglan sa iyang ginikanan ug mga manghod. Tingali, maoy hinungdan nga sa hinog nga panuigon nga 29 anyos nagpabilin siyang ulitawo.

Si Isko nga nagpabiling walay timik sa panahon sa prosesyon ug misa, nalusno dihang gisulod na ang lungon sa panteyon. Dihang gibalikan siyas maayong panimuot, usa ka kusog nga siyagit ang iyang gibuhian. Sa among mga igsoon, siya ang labing nasakitan sa kamatayon ni Intong. Sulod sa duha ka tuig, ipon sila sa ilang gipuy-an sa Iligan City dis-a gipaeskuyla siya sa iyang magulang sa MSU-IIT. Siya ang unang sakop sa pamilya nga nakakita ug nakahikap sa patayng lawas ni Intong. Iyang nasaksihan ang magil-as nga paagi sa pag-embalsamo sa patay. Siya ang daghan og kasayoran sa trabaho ni Intong sa Agus II ug nahibalo sa mga kabalaka, plano ug pangandoy sa iyang magulang. 

Misibaw ang pagminatay dihang gisulod si Inting sa konkretong pantiyon, ang iyang kaulahiang pahulayan sa kalibotan. Akong giitsa ang rosas sulod sa panteyon samtang hilom nga nagkanayon, “abo sa abo, abog sa abog”. Gipahiluna sa sakop sa dayong ang konkretong papan sa baba sa panteyon ug daling gibulit sa semento. Ang kahoyng krus nga gikulitan sa ngalan ni Intong ug petsa sa iyang pagkatawo ug pagkamatay gipahiluna sa ibabaw sa pantiyon. Lapas nas palis. Dihay nagdaob og langkay ug sagbot. Kaming mga sakop sa pamilya ang ulahing mibuhat sa naandang ritwal sa pagpaaso sa wala pa mobiya sa sam-ang.