ILAGA

Vengeance is a monster of appetite, forever bloodthirsty and never filled.

Richelle E. Goodrich

DUHA ming gimandoan sa among hepe sa pag-usisa sa taho nga may tawong patay didto sa kanipaan. Nakit-an ang patay ni Nang Asyon nga nanguhag tuway nianang buntag.

Midugok pagbalik ang mga tawo sa balay ni Nang Asyon sa pag-abot namo sa akong kaubang polis. Nanaog si Nang Asyon sa hagdan ug miduol kanako nga nagtindog sa ilang natad.

“Pastilan, Dong Perio, wa ko kapadayog panuway kay didtoy patay. Lalaki.” 

“Nailhan nimo, Nang?”

“Wa, Dong, kay mikaratil kog dagan sa kahadlok.” 

Nag-una si Nang Asyon sa among pagbaktas paingon sa kanipaan nga kapin sa kilometro ang gilay-on gikan sa sentro sa baryo. May pipila ka silingang mikuyog.  Misulod mi sa dapit diin nakita ang patay. Naghayang ang patay sa sapa-sapa ug giabot na sa nagkataob nga tubig ang likod nga bahin sa iyang lawas.  May mga lama sa dugo sa iyang kamisa nga natusak-tusak sa bala. Maoy akong bana-bana nga sa miaging hapon pa ang patay gitambog sulod sa kanipaan kay nawaswasan na sa taob ang dugo ug naanod sa hunas. Nasangit ang patayng lawas sa dasok nga nipa, busa nagpabilin kini sa nahimutangan.  Nailhan ko ang biktima. Makalulooy ang iyang hitsura. Gilangaw ang nagngangang baba. Wala na ang usa ka dunggan. Lagmit gikitkit sa alimango.   

 Didto sa punerarya, nakita ko ang uwat sa abaga sa patay. Ang uwat nakapahinumdom kanako niadtong higayon nga kami nagkaharong. 

May hubog sulod sa karenderiya duol sa merkado sa lungsod.  Ako ang gitahasan sa pag-alam-alam sa hubog aron moundang pag-inom kay manira na ang kan-anan. 

“Bay, morag   kargado na ta karon.”

“Uy, ikaw diay Bay, aw Sir! Talagsa ra ta makasuroy. Lingaw-lingaw ra ning ako. Inom hinuon.”

Gitunolan kos baso nga may sulod nga ram. Hubog na kaayo ang akong kaatubang. Luspad ang nagkadusingot niyang nawong nga nasalimbongan sa taas ug nagkayamukat nga buhok. May laway nga mamilit sa iyang bangas.

“Sori, Bay, di pwede kay dyuti ko karon. Naka-uniporme ko.”

“Nganong di ka makig-inom nako? Barakuda ka?” niya pa nga siga ang mata nga mitutok kanako. Mitingkag akong dunggan sa iyang gipamulong. Apan gisabot ko ang iyang pagkalango.

“Manira na ang tindahan, Bay.”

“Imo kong ipagawas?”

Mitindog ang hubog. Nangandam kos pagpanalipod sa akong kaugalingon. May takin siyang sundang. 

“Sigi pusila ko. Tan-awon tag makadulot imong bala.”

Mipaduol siya kanako ug napugos ko paggamit sa akong armas. Nakurat ang hubog sa nahitabo. Makita sa iyang panagway ang kahibulong nga nadutlan siya sa bala. Apan wala siya matarog sa iyang gitindogan. Andam kong kabliton pag-usab ang gatilyo sa pistola, apan migawas siya sa tindahan ug mipahilayo nga way lingi-lingi. 

Akong nahibal-an nga milusot ang bala sa iyang abaga nga way bukog nga naigo. Naalim ang samad nga way tabang sa doktor. Wala na magpakita sa poblasyon ang akong napusilan apan gibati kog kabalaka nga iya kong panimaslan. Nabaniog ang iyang ngalan nga mopatay og tawo. Gani, misamot ang iyang kamangtas ug sa misunod nga mga bulan padayon niyang gituman ang mando sa tingog sulod sa iyang ulo. 

Biktima si Napoleon, angga Nap, sa salvaging. Didto siya gipatay sa iyang payag nga nahimutang sa ngilit sa kanipaan. Nag-inusara siya pagpuyo sa iyang payag. Awaaw ang lugar ug layo og silingan. Hinungdan nga way nasayod sa iyang gidangatan. Ang iyang kamatayon sa mga kamot sa militar usa ka kasulian kay nakauban siya sa mga sundalo sa Philippine Constabulary sa gira batok sa mga rebeldeng Muslim. Ug sa wala pa siya makakuyog sa mga operasyon didtos kabukiran, nahimo siyang guwardiya sa kampo sa usa ka detachment sa Philippine Constabulary. Tulo sila ka sibilyan nga nahimong “first line of defense” samtang nangatulog ang mga sundalo. Didto siya unang nakakapot og pusil ug sa iyang dakong kahimuot nga nakabaton og armas wala na niya gipakabana nga walay suhol ang ilang serbisyo. Hinuon, libre silas kaon ug inom ug panagsa tunolan silag pipila ka pesos.

Walay pangataki nga nahitabo sulod sa kapin sa bulan niya sa kampo busa miboluntaryo siya pag-uban sa mga sundalo nga naghimog operasyon sa bukid. Didto siya unang nakapatay og tawo. Human sa pipila ka operasyon nga iyang naubanan, nakahukom siyang mobiya sa poder sa Philippine Constabulary. Buot niyang mopatay og daghang kaaway nga walay magbuot kaniya. Busa nagbinugtong siya sa tahas nga iyang gitakda sa kaugalingon. Sa iyang misyon sa pagpanalipod sa mga Kristianos ug sa pagpuo sa kaaway. 

“Mata sa mata, ngipon sa ngipon”, maoy iyang sumbanan sa panahon nga dunay Kristianos nga mabiktima sa rebeldeng Muslim. Mosaka siyas bukid ug mangayam og kaaway. Nahimo niyang ritwal nga laplapon ug tuhogon ang mga dunggan sa iyang biktima ug bitbiton sa iyang pagpauli isip tropeyo sa iyang malamposong misyon. Nabaniog ang iyang ngalan ug bisan ang makidaitong mga Muslim didto sa kabukiran nahadlok nga mahimong biktima sa iyang naghinobrang kasilag ug pagdumot sa armadong grupo nga maoy hinungdan sa hinanaling kamatayon sa iyang amahan. 

Walay hustong pagbansay-bansay ang hut-ong sa bigilanteng grupo sa mga Kristianos nga gitukod sa usa ka alyas Totpik didto sa Cotabato ug mikanap sa ubang dapit sa Mindanao.  Usa na si Nap sa nagtuo nga dili na kinahanglan ang pagbansay-bansay sa pakiggubat kay dili man siya madutlan og bala o sundang. Igo na ang gihabak niyang anting-anting nga maoy manalipod kaniya batok sa kaaway. Ang dagon hinimo sa pahumot nga X-7 nga may sagol nga atay sa napatay nga kaaway. Aron dili masuhong ang gahom sa habak, hugtanon niyang gitamod ang mga  patakaran sama sa paglikay sa pakighilawas, sa pagkaon og karne ug sa pagkaligo sa ginadiling mga adlaw. Kanunay niyang gipahimangnoan ang kaugalingon nga dili ibulag ang pusil o sundang ug dili matulog sa kaugalingon lawak sa Adlawng Biyernes.

Niadtong dekada setenta ug panahon sa Martial Law, gisamok ang kahusay ug kalinaw sa among lalawigan tungod sa gubat sa duha ka pundok kansang mga ngalan naggikan sa duha ka mananap nga nanagkalahi ang kinaiya ug puy-anan. Ang “Barakuda” ug ang “Ilaga”. Ang barakuda usa ka gikahadlokang manunokob sa kadagatan, samtang ang iIaga usa ka masanayon ug malahutayon nga mananap sa kamad-an. Ang mga Kristianos nga gibatig kahadlok sa “Barakuda”, misagop sa “Ilaga” nga ilang tigpanalipod.  

Kaeskuyla ko si Nap sa tunghaan sa elementarya sa among baryo. Wala na siya mopadayog tungha human sa elementarya samtang ako taman ra sa ikaduha ka tuig sa kolehiyo kay nakasulod ko pagka polis sa among lungsod.  Kamagulangan sa upat ka igsoon, kaabag si Nap sa iyang amahan sa pagtikad sa gisaopang yuta didto sa bukid nga duha ka oras baklayon gikan sa among baryo nga duol ra sa dagat. 

Kauban si Nap sa iyang amahan sa pagguna sa ilang kamaisan niadtong adlaw nga gipusil sila sa panon sa “barakuda”. Alas kuwatro nas hapon ug oras na ilugsong apan ilang gipadayon ang pagguna.

“Atong tiwason ning nabiling gunahon. Di ni abtag oras,” matod sa iyang amahan. 

“Maayo hinuon, Tay, aron wa na tay balikan,” niya pa nga nagbantay nga dili madaos-os kay didto na sila sa bakilid nga bahin sa uma.

Nakig-ilogay na sa sustansiya sa yuta ang tanos nga kogon ug dapa nga sagbot sa tagatuhod nga mais. Walay timik ang amahan ug anak sa pagbunglay dihang may kalit nga buto-buto. Miping-it si Nap sa kasakit sa iyang sampot. Sa iyang paglingi, wala na ang iyang amahan nga nagsunod kaniya. Naligid kini ngadto sa walog. Dali siyang mipadaos-os paduol sa iyang amahan nga nabulit sa dugo ug wala nay kinabuhi.  Madungog niya ang tingog sa bando sa mga armadong tawo nga namanhig kanila. Bisan sa hilabihang kalisang, wala mawala kaniya ang tinguha nga makalingkawas sa kuko sa kamatayon. Iyang gihaplasan ang iyang ulo ug buko-buko sa dugo sa iyang amahan ug nagpakaaron-ingnon nga patay.   Wala siya mobangon hangtod naseguro niyang layo na ang armadong grupo. 

Wala ipakuha ni Nap ang bala sa iyang sampot nga nahimong liso sa iyang naghingaping kayugot batok sa “barakuda”. Gigamhan siya sa panganti sa pagpanimalos. Hinungdan nga nadani siya sa armadong Kristianos nga nakigbatok sa armadong Muslim. Nahimo siyang “ilaga”.

“UY, TONYO! Human nang balita. Nganong naghinuktok ka diha?”

“Wa, Biang. Nahinumdom lang kos ilaga.”

“Ilaga? Di ba bag-o ka lang nanghilo?”

Wala nako sultihi ang akong asawa nga laing ilaga ang sulod sa akong hunahuna.   Nga nahinumdom ko kang Nap tungod sa balita nga may bag-ong natukod nga armadong grupo sa mag-uuma sa sentrong bahin sa Mindanao. Sumala sa asoy sa tigbalita sa Channel 2, ang grupo sa mga 300 ka mag-uumang Kristianos nagpaila sa ilang kaugalingon nga “Red God’s Soldiers”. Ang grupo makigbatok sa Bangsamoro Islamic Freedom Fighters (BIFF) kon ang rebeldeng grupo maghimog pagpangatake sa ilang lugar.  Gituhoan nga tungod sa pagkapakyas sa Kongreso sa pagpasa sa Bangsamoro Basic Law (BBL), mosamot ang radikalismo sa mga militanteng Muslim ug mosilaob ang dakong kagubot sa Mindanao. 

“Na hala, palnga nang TV kay manihapon na ta.”

Gipawong ko ang TV ug mitangka sa lamesa. Malinawon kaming magtiayon nga nagsalo sa panihapon. Didto sa likod sa balay, malinawong nangbatog ang sunoy ug mga himungaan sa habog nga lansones ug ang mga tali sa mubong dalandan. Way timik ang mga piso sulod sa ilang broder. 

Dihang miretiro ko, nahimo kong kalingawan ang pagbuhig manok-bisaya. Luyo sa balay, nagkoral kog luna nga mabuhian ug makakhaan. Sulod sa koral nga nylon net naghimo kog balay-balay diin nahimutang ang mga pugaran ug broder. 

Human sa panihapon gisubay ko ang mga piso sa ilang broder ug gisira ang pultahan sa balay sa manok. Kinahanglang mas mabinantayon kos akong mga manok. Sa miaging semana gipamatay sa ilaga ang tanang piso sulod sa usa ka broder. Nagpasad ang mga piso nga kinitkitan ang lawas, tinai, mata ug utok.