DUHA KA ADLAW SA KINABUHI NI MR. VILLARIN

ALAS 4:00 na sa hapon apan ang Adlaw nagpamahit pa sa kainit ug ang kaalingiing nakapadugang sa kaul-ol sa tiil ni Mr. Villarin. Misugmat na usab ang iyang gout. Mihuboy ug mipula ang kumagko sa iyang walang tiil. Ang dulot-sa-bukog nga kasakit niini mikuyamang ngadto sa iyang bagtak ug paa. Usahay moping-it siya sa kasakit.

Nag-inusara lang siya diha sa sala.  Naglingkod nga ang ulo gipatong sa sandiganan sa mahumok nga sopa. Iyang gipataas ang iyang mga tiil diha sa lamesita aron matibhangan ang bul-og sa dugo ngadto sa iyang kumagko. Gipiyong ang iyang mga mata. Nag-alindasay ang iyang kahiladman. Kon unsa kasakit ang iyang kumagko mao usab ang kabug-at sa gumonhap nga naghasol sa iyang alimpatakan.

Kaganihang buntag miduaw kaniya ang mga tinugyanan sa Bureau of Lands ug sa Ministry of Agrarian Reform sa pagpahibalo nga sugdan na ang parciliary survey sa iyang yuta. Bisan supak sa iyang kabubut-on walay siyay mahimo sa pagbagbag sa pagahimuon sa survey team. Ang iyang yuta nahisakop sa ikatulong hut-ong sa kayutaan nga ipang-apod-apod ngadto sa mga saop pinasubay sa Presidential Decree No. 27. 

Si Mr. Villarin nga lalin gikan sa Sugbo nanag-iya og kapin sa 20 ka ektaryang basakan sa Barangay Tubigon. Sanglit usa man siya kanhi ka kawani sa gobyerno ug walay hilig sa pagpangunay sa pagtikad sa yuta, iyang gipasaopan ang tanan niyang kayutaan. Wala siyay tinguha sa pagbaligya sa iyang yuta ngadto sa iyang mga saop ug kang bisan kinsa. Ang yuta iyang gitagana sa duha niya ka anak alang sa ilang kasegorohan ug tingusbawan. Dili igo nga aduna na silay kaugalingong trabaho ug kinitaan. Sinati siya sa mitna sa direct ug indirect incomes. Sanglit lawas ra ang puhunan, ang direct income sama sa suweldo ug negosyo, nag-agad sa pagamit sa kaugalingong utok ug kusog. Apan ang indirect income moabot nga wala magkinahanglan sa kaugalingong paglihok sama sa bahin sa abot sa yuta ug binulang pensiyon. Maoy iyang tumong nga makabaton og financial freedom ang iyang mga bata karon ug ugma damlag.

Napalit niya ang unang luna sa yuta katloan na ka tuig ang mngilabay. Ug gikan sa abot sa unang luna ug utang sa GSIS, napalit niya ang mga kasikbit nga luna sa sulod sa napulo ka tuig. Niadtong panahona lasang pa ang kinadak-ang bahin sa Lungsod sa Kapatagan. Usa pa kini ka baryo sa Kolambugan diin ang iyang pamilya nagpuyo kay didto man ang iyang trabaho isip escribente sa buhatan sa mamahandi sa lungsod. Barato pa niadto ang kayutaan sa Kapatagan Valley ug pipila lang ang pumapalit. Sa dapit nga napuril na ang kalasangan maoy mipuli ang labong nga kabadyangan ug kabugangan. Didto dapit sa dagat sigpit ug punsisok ang sampinit nga bisan gani ang baboyng ihalas maglisod paglusot sa tunokon niining bagon. Dagko ang mga bitin nga nagpahipi sa kalugotan. Daghang ang makuyawng huyunghuyong. 

Tungod kay lamakon nagpatuyang ang pagdaghan sa lamok nga nagdala sa sakit nga malaria. Sa basakan, kanal, gagmayng linaw ug sapa misanay ang gagmayng suso nga luonanan sa parasitong sistosoma. Daghan ang nasakit ug namatay sa sistosoma. Sa unang panahon kahibulongan ang sistosoma. Ang natakdan sa maong sakit gituhuoan nga gibarang kay modako man ang tiyan nga kuno mohiyos ug moburot nunot sa paghunas ug pagtaob sa dagat. Hangtod ning panahona daghan pa ang mahadlok mokaon og isda sa linaw ug basakan busa misanay ug midagko ang halwan ug pantat.  

Sa wala pa matukod ang patubig kausa ra sa usa ka tuig ang kotsetsa sa humay. Gamay ra ang abot matag ektarya gikan sa lumad nga binhi. Apan nagpadayon ang pagdagsang sa tawo nga nadani sa kaabunda sa isda sa mga bukana ug kadagatan sa Panguil Bay. Daghang klase ang kinhason sa dagat, hunasan ug katunggan. Daghan ug tambok ang alimango sa katunggan ug kanipaan. Kadtong nahauna sa lugar naghinugilon nga may mga panahon nga ang alimango pasagdan na lang nga maglakaw-lakaw diha sa ilang nataran. 

Apan kay dili igo nga isda ra ug kinsahon ang makaon, napugos ang mga pumupuyo sa pagtikad sa yuta. Ug samtang nagkanihit ang isda tungod sa pagdagsang sa tawo, nagkaluag usab ang kabasakan nga natikad. Unya miabot ang patubig sa National Irrigation Administration ug nausab ang mga pamaagi sa panguma. Nagkuros-kuros ang kanal-patubig busa ang mga mag-uuma wala na mag-agad sa ulan. Ang mga lim-aw ug huyunghuyong nga kanhi wala matikad nalimasan ug gitamnan sa humay.  Midako ang abot sa yuta. Milambo ang Baryo Kapatagan ug nahimong lungsod. Misaka ang presyo sa yuta nga ang kinadak-an niini napalit ug napanag-iya sa mga lalin. 

Pinaagi sa pagpasulod og mga saop natikad ang halapad nga yuta ni Mr. Villarin. Dako ang iyang bahin gikan sa abot. Nakapatukod siyag dakong balay. Nakapaeskuyla sa iyang duha ka anak sa mga dagkong tunghaan didto sa Cebu City. Ang iyang kamagulangang anak usa na ka enhinyero ug kini dakog katungdanan sa Maria Christina Falls Hydroelectric Plants.  Si Alfredo atua na nagpuyo sa Dakbayan sa Iligan uban sa iyang pamilya. Si Lolita usa na ka doktor ug nagtrabaho isip Municipal Health Officer sa ilang lungsod. 

Pipila na ka tuig siyang retirado human sa hataas nga pag-alagad sa gobyerno.  Sukad sa pagkamatay sa iyang asawa duha na ka tuig ang milabay, kanunay siyang bation og kalaay sa iyang pag-inusara dinhi sa dakong balay. Panagsa ra makaduaw si Alfredo ug ang iyang pamilya. Si Lolita tibuok adlaw atua sa gawas sa panahon sa tingtrabaho. Kon mosugmat ang iyang reyuma dili gani siya makasuroy-suroy aron sa pagtan-aw sa iyang yuta. Misamot kamingaw ang iyang pagbati dihang miabot ang balana sa iyang relasyon ngadto sa mga saop tungod sa land reform program. 

Natugaw ang paghanduraw ni Mr. Villarin sa sangpit sa ilang babayeng katabang.

“Sir, atua si Noy Policarpio sa silong.  Buot unta makig-estorya kanimo.”

“Ingna nga duna koy gibati ug di modawat og bisita.”

 “Akong sultihan.” Mitalikod ang katabang apan nausab ang hunahuna sa amo.

  “Kadiyot lang. Pasak-a kay duna koy buot masayran.” 

  Mitarong siya paglingkod apan ang iyang walang tiil didto gihapon gipatong sa lamesa.

Si Policarpio nga kaedad ra niya usa sa iyang mga saop. Padpad kini gikan sa Negros. Sama kaniya naningpalad dinhi sa yuta sa mga saad. Hapit tapot sa lawas lang ang dala ni Policarpio uban sa iyang asawa. Mihangyo kini nga motikad sa iyang yuta og iyang gidawat. Sumala sa iyang patakaran, iya kining gitukoran og payag didto sa luna nga gitikad. Giintregahan sa kabaw ug daro. Gisustentohan sa pagkaon ug ubang panginahanglan samtang nagpaabot sa unang ani. Kugihan si Policarpio. Apan daghan kaayo kinig mga anak busa nagpabiling nagkalisod-lisod. Gawas pa, dili usab kini mopalta sa bulangan matag Dominggo. Apan maayong tawo. Kabalyero ug matinuoron nga higala.

“Maayong hapon, Sir,” pangatahoran sa saop nga mipulas sa iyang kalo nga binuhat sa dahon sa nipa. Nagpabilin kining nagtindog hangtod nga misenyas siya pagpalingkod sa bisita diha sa iyang atbang. 

 “Unsay ato?”

“Kining kuan unta, Sir. Ang akong anak, si Dany, natakdang kaslon sa anak ni Pare Max. Karong Dominngo. Ug kay apiki man ko sa kuwarta, kon mahimo mohulam unta kog gamayng kantidad. Dugang sa gasto sa kasal. Ambot ba usab kining mga batan-on. Kon kanus-a wa kitay nahot mao hinuoy isurang-surang sa pagminyo. Anihonon na ang akong humay.”

Nganong dili human sa ani ipahigayon ang kasal? Buot niyang sultihan si Policarpio apan iyang gipakgang ang kaugalingon. Sama sa manok nga kakha-tuka dili kinaiya sa kadaghanan sa iyang mga saop ang hustong pagplano sa umaabot. Que sera sera. Badlis sa palad. Pagbuot sa Dios. Mao nga samtang siya nga sapian duha ra ang anak, si Policarpio nga nag-agad sa badlis sa kapalaran daghan og anak ug nag-ilaid sa kalisod.

Naanad na si Mr. Villarin sa batasan sa iyang mga saop nga adto modangop kaniya sa panahon sa kapit-os. Sa panginahanglan sa kasal, bunyag, lubong ug uban pa. Usahay bation siyag kapikal ilabi na niadtong gahi mobayad sa utang.  Dili niya kinaiya ang pagpanlimbong apan dili usab niya gusto nga mabintahaan. Ang utang pagabayran sumala sa gikasabotan. Mao kini ang iyang sumbanan.

“Pila man?”

“Bisag 200 pesos lang, Sir. Alang sa ilimnon ug panakot. Maayo gani kay duna koy kapon nga maihaw.”

Hinay siyang mitindog ug misulod sa lawak-higdaanan. Giabrihan ang hunos sa aserong aparador, mikuhag tulo ka kuwartang papel ug mibalik sa sala.

“Aniay 300 pesos. Gasa nako ang sobra.”

 “Salamat kaayo, Sir.”

“Komosta kadtong naghimog pakisusi sa mga saop?” palain niya. “Nasayod kana tingali sa ilang tuyo?”

“Nahibalo ko, Sir, kay didto man sila sa balay sa miaging semana. Apan sa akong kabahin, Sir, wa koy tinguha nga makapanag-iya sa akong luna. Kontento na kong magpabiling saop.”

“Mituo ako kanimo Policarpio. Apan ang uban, nahibalo ka na tingali sa ilang tumong.”

“Si Pare Max ug Pare Kanor wala say kaikag anang giingong land reform. Ug ako nagtuo nga kon ang usa ka tawo nagtamod og utang kabubut-on dili gayod siya makaako paglamoy sa palad sa iyang agalon.”

          Mapahiubsanon ug matinud-anon ang mga pulong ni Policarpio. Apan niadtong higayona kabalaka ug kaligutgot ang mipasulabi sa iyang hunahuna. Sa walay pagduhaduha si Policarpio, Max ug Kanor walay interes nga manag-iya sa ilang luna. Apan kon sila magdumili mahino nga ihatag ang ilang katungod sa ubang saop. Siyam ang iyang saop. Ang usa ka saop mahimong nanag-iya hangtod sa tulo ka ektarya.

“Si Carlos, nakita nimo?”

“Atua nagkuyog-kuyog sa mga kawani sa gobyerno. Ug… kuan diay, Sir. Dili sabton nga nagpalapad ko sa papel. Apan ang tinuod lang, kana si Carlos ang nag-aghat sa ubang saop nga barogan ang ilang katungod aron kuno maila ang yuta.”

“A, kadtong way igbabalos.” 

Diha pa untay iyang isulti apan mikalit pagsanting ang kasakit sa iyang kumagko. Miping-it siya ug misinyas sa pagpalakaw sa iyang saop, dayong hapuhap sa iyang tiil.

Si Carlos ang naggiya sa pagsubay-sinati sa yuta ni Mr. Villarin ug niadtong tungora kauban siya sa survey team sa ilang pagmauli didto sa sentro. Didto siya nanaog sa gamayng tindahan atbang sa Municipal Health Center. 

Si Carlos saop ni Mr. Villarin. Ang iyang luna iyang napanuod sa patay na niyang amahan nga saop usab ni Mr. Villarin. Ilo siyang tuwapos. Nag-inusara na lang siya sa ilang panimalay kay ang duha niya ka manghod-babaye nangaminyo na man ug atua nanimuyo sa silingang barangay. May taas nga pamarog ug sanglit nagdako sa umahan bus-ok ug lison ang iyang lawas. Malantip ang pangisip ug may hataas nga ambisyon. Mao untay iyang damgo nga makatapos sa kurso sa pagpanguma.  Apan tungod sa kagulangon ug sobrang kahago sa lawas, misugmat ang daang sakit nga malaria sa iyang amahan ug namatay. Naundang ang iyang pagtungha didto sa Central Mindanao University ug siya ang mipuli sa kaakohan sa iyang amahan ngadto sa ilang pamilya. Unang namatay ang iyang inahan sa sistosoma human sa hataas nga pagkasakit. Hanas siyang manulti ug nagbaton og hiyas sa usa ka maayong lider. Si Carlos ang pangulo sa Federation of Free Farmers sa lungsod sa Kapatagan.

May kaugalingong sakyanan si Dr. Villarin nga siya ra usab ang nagmaneho. Nakita niya si Carlos sa paggawas niya sa lagwerta sa tambalanan. Iyang gihunong ang dyip tungod sa gibarogan ni Carlos.

“Mahimong mosakay?” tiaw sa mag-uuma.

“Duna ka man kahay pamasahe?” balik tiaw sa doktora.

“Duna koy ibalita.” Mipahiluna si Carlos sa lingkoranan tapad sa drayber. 

“Unsa man?”

Wala una motubag si Carlos hangtod nga nakatipas na ang dyip didto sa dakong dalan. Igo-igong katulin ang dagan sa dyip. Ang ilang barangay sa Tubigon may pito ka kilometro gikan sa Poblacion. 

“Kaganihang buntag nahiabot na ang mga kawani sa MAR ug BL. Magsugod na ang parciliary survey sa inyong yuta.”

Gipasigpatan sa mag-uuma ang nawong sa doktora apan walay lama sa kaguol o kabalaka nga napatik sa panagway niini.

“Nahibalo ka na sa akong hukom.”

“Nabalaka ko kang Sir. Mosamot ang iyang kasuko kanako ug sa mga saop.”

“Mao kana ang among problema ni Manoy Fredo. Apan makasabot ra si Papa. Nga kini gibuhat sa kagamhanan alang sa kabulahanan sa kadaghanan. Bug-at kaayo alang kang Papa nga mabahin-bahin ang among yuta. Dili alang kaniya kon dili alang kanamo ni Manoy Fredo. Apan kaming duha walay interes sa panguma ug kulang kami sa panahon sa pagdumala sa yuta nga gimahal sa among amahan. Kami ni Manoy Fredo andam modawat sa gimbut-an sa balaod. Gawas pa, bayran man ang yuta. Ang halin mahimong gamiton sa negosyo.”

“Ang tanang saop nasayod sa imong hunahuna ug midayeg sila kanimo.”

“Utang ko kanila ang akong pagkaingon, ang akong pagka karon. Mao man gani nga gusto ko mosilbi sa mga mag-uuma, ilabi na sa pagpalambo sa maayong panglawas. Sa pagsumpo sa sistosoma. Ug tuod, kagahapon miabot na ang schistosomiasis control team nga gipangulohan ni Dr. Abejay. Kompleto ang ilang grupo.  May sanitary engineer, malacologist ug technican.”

Ang adlaw hapit na motidlom didto sa kasadpan sa pag-abot nila sa Tubigon. Wala na ang kaalingaa. Maoy mipuli ang mabugnaw ug makanunayong huros sa hangin nga mihagwa-hagwa sa mga mahinangpong mga uhay sa kahumayan.

“Karong gabii akong estoryahon sa Papa.”

Gipahunong ni Lolita ang sakyanan didto sa sangang dalan paingon sa uma ni Carlos. Nagkatagbo ang ilang mga mata ug sa makadiyot may talagsaong pagbati nga mibusigay sa tagsa-tagsa nila ka kasingkasing. Pinugngang kahidlaw sa usag-usa nga naglumpayot sa katumanan. Sa takdang panahon. Kon kanus-a wala sila masayod. Apan andam silang magpaabot. Ang duruha managhigumaay sa tago.

Mikanaog ang ulitawo nga bisan sa paggunit na lang sa kamot sa dalaga wala mosulay ug makaako.

“Bye.” 

“Bye.” 

Hinay ang lakang sa ulitawo subay sa basa nga dalan-dalan nga kadugtong sa pilapil sa unahan. Nahiugdok ang dalaga diha sa sakyanan ug wala kini mopadayon sa pagmaneho hangtod nga ang itom-tabas sa ulitawo gilamoy sa mabagang bugang didto sa kurbada. 

ALAS 6:00 sa buntag. Nagsubay karon si Mr. Villarin sa dalan paingon sa basakan sa iyang umagad nga may usa ka kilometro gikan sa iyang balay sa sentro sa Tubigon. Hustong gilay-on sa buntagon niyang pasingot. Iyang duawon ang tanom nga uhong sa iyang kugihang umagad. 

Samtang nagpadayon siya sa buntagong ehersisyo nanumbalik sa iyang panumdoman ang mga panghitabo sa iyang kinabuhi. Ug ang kahimatngon nga ang bul-og sa panahon, sama sa pagtaob ug paghunas sa dagat, dili kapugngan. Nga ang pagsagop, dili ang pagsupak sa tawag sa kahigayonon maoy makahatag sa tawo og tinuod nga kalipay. Sama sa pag-apod-apod sa iyang yuta ngadto sa iyang mga saop. Sama sa paghigugma sa iyang bugtong anak babaye sa usa niya ka saop. 

“Duna gihapon tay bahin sa yuta, Pa, ang luna ni Carlos,” malipayong tiaw sa iyang anak sa dihang gidawat niya ang hangyo niini nga magpakasal kang Carlos. 

Gawas sa tulo ka ektarya nga nabilin sa iyang pamilya, duha ka tawo ang nadugang sa dako niyang balay. Ang iyang umagad ug ang anak sa magtiayon.  Nawala ang kahaw-ang sa dakong balay. Karon, duna na siyay apo nga mahagwa.

Midugang paglagsik ang mga lakang ni Mr. Villarin. Karong buntaga gibati niya ang talagsaong kagaan sa iyang buot, sa talagsaong kapiskay sa iyang pamatyag. Gidigo siya sa silaw sa bag-ong sidlak nga Adlaw ug ang kainit sa sayong kabuntagon mihapuhap sa kunoton na niyang pamanit. Gibati niya nga daw migimok ang iyang kaunoran nga gihilot sa di makitang mga kuyaming. Usa ka hungaw apan madasigon nga taghoy ang migula sa iyang baba. Ang iyang mga mata misimba sa mga mabulokong talan-awon sa palibot. Sa hamis nga kalangitan. Sa naglawod nga kahumayan kansang mga uhay masaaron sa maayong ani. Sa mga kiat nga kadahonan nga gilabok-labokan sa buntagong huyuhoy. 

Diha sa nahaibabawng dalan subay sa kanal sa patubig, gilantaw ni Mr. Villarin ang mga balay sa mga mag-uuma. Mga payag nga gama sa kahoy, kawayan ug nipa. Ang pipila semento ang bungbong ug sin ang atop. Yanong mga balay diin ang nagpuyo makatulog og halawom sa panahon sa kagabhion. Gagmayng mga balay nga binuboan sa gagmayng mga gasa nga moabot sa matag Adlaw. Sa pagpakigbisog sa gagmayng suliran ug sa pagsaulog sa gagmayng kadaugan.

Ang pagpanag-iya sa mga saop sa yuta nga ilang gitikad naghatag og kahigayonan kanila sa pagkinabuhing gawasnon. Ug nakita niya ang kausaban. Ang dugang kadasig ug kakugi. Midugang ang ani ug kinitaan niadtong mga kugihan ug misagop sa bag-ong mga teknolohiya.  Mas haruhay na ang ilang kahimtang. Dunay pipila nga nagpabilin sa naandang gawi, sa pagka tapolan, pagka bisyoso ug kakulang sa paningkamot ug ambisyon. Kalagmitan kanila adto modangop kaniya sa panginahanglan sa kuwarta. Bukas ang iyang kaugalingon sa pagtabang ug sa pagpautang. Dili isip ngadto sa sakop o saop kon dili ngadto sa tawong gawas sa iyang gahom ug poder.  Kining tanan gikahimuot ni Mr. Villarin nga karon mas suod sa kanhi niyang mga saop. Husto si Alfredo ug Lolita. Ang yuta gihimo sa Dios alang sa tanan, dili sa pipila lamang. Sahi sa iyang pangagpas, mas malipayon siya karon. Malipayaon siya kay malipayon ang iyang mga anak. Iyang natugkad nga ang tinuod ug dalisay nga kalipay dili makab-ot pinaagi sa bahandi kon dili sa kaamgo nga ikaw nakatabang ug nakahatag og kalipay sa ubang tawo. Ilabi na sa nanghinapos na nimong mga adlaw sa kalibotan.