ANG MANUNUGID SA KARAANG BALAY

 Every secret of a writer’s soul, every experience of his life, 

every quality of his mind, is written large in his works.

Virginia Woolf

TUIG 1955 sa pagkatukod sa balay. Nagtungha pa si Dolores sa hayskol sa pagbalhin sa ilang pamilya sa bag-ong pinuy-anan.  Nalipay si Dolores kay gamay ang ilang giabangang balay. Sa ilang kaugalingong pinuy-anan, dili na siya maulaw nga mopasulod og mga klasmyt ug suod nga mga higala. 

Ang balay nagtindog sa habog nga bahin sa sentro sa lungsod ug malantaw ang Pangil Bay. Sa pantawan, malantaw ang mga lansa nga naglawig paingon sa Ozamis City ug balik sa Kolambugan. Habig sa wala, magbuntaog ang dakong barko nga nakaangkla. Ang barko kargahan og troso nga itumod ngadto sa Japan ug ubang nasod. 

Ang balay ginama sa ginabas nga kahoy gikan sa sawmill sa Findlay-Millar Timber Company. Lawaan ang kahoy nga gigamit, gawas sa mga haliging tugas. V-cut nga tabla ang salog sa duha ka lawak-katulganan, sala, komedor ug kosina; stone cut ang mga bungbong. Sin ang atop.

May manghod si Dolores apan bata pa kini dihang namatay sa sakit nga kolera, busa nag-inusara siyang kauban sa iyang ginikanan sa balay.

Empleyado ang amahan ni Dolores sa Findlay-Millar Timber Company nga gitukod sa duha ka laling Amerikano sa 1912. Ang kompaniya sa logging ug sawmill nakahatag og trabaho sa daghang katawhan sa dapit ug miuswag ang ekonomiya sa lungsod. Niadtong panahona, ang Kolambugan ang pinakabibong lungsod sa Lalawigan sa Lanao.

Didto sa Ozamis City nagtungha sa kolehiyo si Dolores ug nakatapos sa kurso sa pagkamaestra. Sa edad nga 25 anyos, nailo si Dolores sa amahan. Nahiagom ang iyang amahan sa hinanaling kamatayon dihang gibanhigan ang McCormick logging truck nga gimaneho niini sa usa ka pundok sa rebeldeng mga Maranao didto sa bukid sa silingang lungsod. Abtag napulo-lima ka tuig, namatay ang iyang inahan. Apan wala siya mag-inusara sa balay kay sa iyang pagminyo sa1969 didto magpuyo ang magtiayon sa balay sa iyang ginikanan. Ang iyang bana nga si Leodigario Montecillo usa ka ahente sa life insurance ug magsusulat. 

Nagtudlo si Dolores sa Kolambugan Central Elementary School hangtod sa iyang pagretiro sa edad nga 65 anyos. 

TUIG 2019. Nag-inusara si Nyor Gary sa karaang balay. Naglingkod siya sa silyang tuya-tuya. Taliabot na ang kahaponon ug ang kaigang inanayng gibugaw sa huyuhoy gikan sa dagat. Miginhawa siyag halawom. Tagsa-tagsang gitutok ang iyang mga mata sa kabisadong mga butang sa iyang palibot. 

Sa usa ka suok sa sala nahimutang ang iyang lamesa-sulatanan. Sa ibabaw sa lamesa nahimutang ang karaang underwood typewriter, ang bag-ong hulad sa Bisaya magasin ug ang tasa nga giimnan niyag kape ganihang buntag. Sa bungbong ibabaw sa lamesa gidispli ang kuwadro sa una niyang balak nga napatik sa magasin. Tapad niini ang kuwadro sa sertipiko gikan sa Unyon Ng Mga Manunulat sa Pilipinas nga nagpasidugnog kaniya isip “Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas 2015”. Daghan siyag nadawat nga mga pasidungog sa iyang pagdaog sa nagkalain-laing tigi sa sinulatay ug ang mga setipiko nga nagmatuod niini iyang gihipos sulod brown envelope ug gitagoan sa kaban. 

Sa kilid nga bungbong nga nag-ulang sa sala ug komedor, gipasundayag ang usa ka relikyas - ang banjo sa amahan ni Dolores. Dakog sentimental nga bili sa iyang asawa ang tulunggon kay dala kini sa iyang amahan sa paglalin niini sa Mindanao gikan sa Bohol. Ganahan si Dolores maminaw sa bandyo nga tugotogon sa iyang amahan. Moagik-ik ug mohilak ang bandyo sa kaskas sa haniting mga tudlo ni tatay niya Sebyo.

Katorse anyos siya sa iyang pagsugod og sulat-sulat. Karon, dili na niya maihap ang mga balak, sugilanon ug sulaysay nga iyang nasulat ug napapatik. Nobelista usab siya. Sa kadugay niyag panulat, panas na ang marka sa mga tekla sa makinilya nga gidukdok sa iyang mga tudlo sa daghang katuigan. Gipalitan siyag desktop computer sa iyang anak, apan wala niya kini gamita. Dili niya ibaylo ang karaang makinilya nga nahimong maunongon niyang kauban sa kalibotan sa pagpanulat. Sa iyang mga tudlo mahatagag kinabuhi ang mga tekla sa makinilya ug mahan-ay ang mga alinghuna diha sa papel. Ang tagiktik sa makinilya musika sa iyang pandungog ug moganoy kaniya ngadto sa kawanangan sa mga handurawan ug piksyon. 

Hayskol ra ang iyang natapos apan ang mabulokon niyang kasinatian sa kinabuhi nahimong tinubdan sa iyang pagpanugid.  Isip konduktor sa dyip, sinati niya ang kinabuhi sa mga drayber ug batasan sa mga pasahero; isip usa ka porter, nakat-on siya unsaon pagdeskarte aron dili mabintahaan o maulahi sa pagkargag bagahe sa mga pasahero sa modunggo nga barko.  Sa duha ka tuig niyang sakay-sakay sa panagatan sa kadagatan sa Siquijor, Bohol ug Camiguin, nakat-on siya unsaon paglawig sa kalawran sa tultol ang mga bituon. Nakat-on siya sa mga pulong ug sinultihan sa mga mananagat ug sa panagat. Isip ahente sa life insurance, nakat-on siya unsaon pagkigharong sa tawo ug nabaid ang iyang abilidad sa pagbaligya. 

 Aron malapdan ang iyang kahibalo sa pinulongan sa Kabisay-an, nakighugoy-hugoy siya sa mga estambay sa kanto, sa mga palahubog, sa mga sugarol ug sa mga burikat sa mga balay-kalingawan. 

Sa edad nga 28 anyos, mibiya siya sa Sugbo ug nanimpalad sa Mindanao. Gidagsa siya sa Dakbayan sa Iligan diin nahimo siyang ahente sa Philam Life. Sa iyang pagpamaligya og life insurance sa tibuok lalawigan sa Lanao del Norte, nahinagbo niya si Dolores nga nahimo niyang asawa. Katloan ka tuig ang iyang edad dihang gikasal sila ni Dolores nga manghod niyag duha ka tuig.

Mihangad siya. Iyang gihanduraw ang nuog nga gitagkos sa sagunting ibabaw sa kisame. Giputos sa nuog ang inunlan ni Elena, ang mao-mao nilang anak ni Dolores nga gihimugdo ning balaya. Iyang gilantaw ang kuwadro sa hulagway sa pamilya didto sa bungbong habig sa iyang wala. Gitaliwad-an si Elena sa iyang mga ginikanan. Ang hulagway kuha sa pagtapos sa ilang anak sa kurso sa pagka nars. 

Masadya nga bata si Elena. Maalam ug mapaniiron. Gani, nakatagik siyag usa ka balak sa pagkamapainiron sa bata.

Tinuod ba ang akong pagkaako?

Nga anaay ako nga nabuhi sa kalibotan?

Usa ka gamayng tuldok sa way kinutobang uniberso?

O ang akong panimuot usa lang ka dili tinuod nga damgo?

Bisan unsa pa, way kapuslanan ang mubong kinabuhi   

Itugbang sa eternidad sa kawalaan

Usa ka anino nga matunaw sa pagsalop sa adlaw

Ug wala nay pagbalik.

Unya, napugwat ko sa nindot nga tingog sa bata:

“Tay, unsay imong gihunahuna?”

Ug hipalgan ko ang kaamgo

Nga ang mubo nga kinabuhi ikatandi sa kahangtoran.

Nanimpalad ang ilang anak sa Amerika ug dugay nang nagtrabaho ug nagpuyo didto kauban sa iyang bana nga usa ka Pinoy immigrant.  Nihit makabisita si Elena. Ang kataposang pag-uli niini mao kadtong paghaya ug paglubong sa iyang inahan. Kauban niya ang iyang bana ug duha ka anak. Apan wala sila pasagdi ni Elena. Tigpadalhan kinig kuwarta kanila. Dili paigo ang survivorship pension nga iyang madawat, busa hulog sa langit ang tabang ni Elena, ilabi na karon nga nag-antos siya sa sakit sa kasingkasing ug dayabitis.

Ang iyang pag-umangkon nga si Roger ang tig-ubanan kaniya sa iyang dialysis nga himoon katulo matag semana. Magsakay silag bus paingon sa Provincial Hospital sa Lungsod sa Baroy. Si Roger ang bugtong niyang kauban sa balay. 

Hapit na mosalop ang adlaw, sumala sa anggulo sa nanglusot nga kahayag sa mga gihang sa bungbong. Iyang gipatong sa unlan ang iyang ulo nga gibiyaan nas buhok ug gipiyong ang iyang mga mata. Natagpilaw siya.

Sa iyang pagmata, ang nagkaitom nga anino sa kagabhion nagsugod nag tilap sa salin nga kahahag sa adlaw. Naniid siya. May gipaabot ang iyang mga dunggan. Taudtaod, nadungog niya ang tingog sa tuko nga nagpahipi sa suok didto sa kosina. Wala madugay, nasarap sa iyang mga dunggan ang sadsad sa dili makitang mga tiil sa nagkatun-as nga salog. Nadungog niya ang huni sa bandyo, ang agik-ik sa bata, ang danguyngoy inahan ug ang hagawhawng pag-ampo. 

Iyang nasimhot ang kahumot sa rosas samtang hilom nga milabay sa iyang atubangan ang usa ka babaye nga nagbistig puti. Wala magdugay ang aparisyon kay misulod kinig balik sa lawak sa magtiayon. Wala siya batiag katingala ug kahadlok, kay kadaghan na magpakita kaniya ang kalag sa iyang asawa. Gani, iyang gipaabot ang pagpakita ni Dolores. Mawala ang kamingaw sa iyang pag-inusara kon magpakita ang iyang asawa. Tulo na ka tuig nga mitaliwan si Dolores. 

Mibalik ang kahilom. Nahinumdom siya sa balak nga iyang gisugdan pagtagik. Iyang gibalik-subay ang mga linya sa maong balak:

Kon wala pa unta sulagma nga mag-abot

ang mga tumoy sa atong dalan, dili unta mangimugkimog 

ang selyula ning kaunoran ug dili unta moawas 

ang mga pahiyom gikan ning mga ngabil nga nagkinagang

sa kahinangop sa nag-uros-uros nga pabati ug nga

ambot nganong nagduyan kini  karon sa tumoy

sa bangaw samtang nagalaylay sa lisod nga tugkaron

nga mga lira sa di masabot nga pagbati.

Dili na lang unta nako ugkaton ang nagkabun-og-bun-og 

nga mga asanyas sa kagahapon nga hilakdan sa panahon.

Apan unsaon mingpadayugdog man gayod ang 

nag-ungaog nga bayhon sa kagahapon.

Dawaton ko na lang kadtog nanglabayng panahon

nga usa na lamang ka alimungawng nagpasalipod

sa pagatpatan sa . . .

Taudtaod na siyang wala makasuwat og balak. Kay sa panahon nga moatubang siyas makinilya, mobasiyo ang iyang utok. Idlas sakmiton ang magpalayong mga pulong ug lisod bug-oson ang mga ideya nga namidpid sa bung-aw sa iyang utok. Gani, nakaingon siyas kaugalingon nga ang pagbalik og tikubo aron sulaton ang laing mugna sa hunahuna, sama ra kabakikaw sa nagsugod pa siyag kat-on sa pagsulat. Napawos na ba sa pagkahunlos ang iyang katakos sa pagpanulat? Tungod sa edad o sa sakit? Bisan pa, iyang tiwason ang iyang gisugdan nga balak. 

Naputol ang iyang paghanduraw sa tingog sa tuko nga nagmantala sa pag-abot sa kagabhion. Midungo siya ug mibungat og mubong pag-ampo. Nagpasalamat siya sa gasa sa kinabuhi nga iyang gipahimuslan. Otsenta anyos na siya.

Namalandong siya. Mikuyamang sa iyang alimpatakan ang pangutana kon hangtod kanus-a siya magpabilin sa kalibotan, dinhi ning karaang balay nga giagay-ay ug nanimahong agup-op sa pagkadugta.