ANG KULASISI

DUGAY na siyang naghigda apan sahi sa naandan, ang kahumok sa kama ug ang puol nga hagonghong sa aircon diha sa iyang ulohan wala makaganoy kaniya ngadto sa katulogon. Nag-alindasay siya tungod sa gumonhap nga naghamok sa iyang kaisipan. Usa ka suliran nga idlas sa kasulbaran.

Sumala sa relo sa bungbong pasado na sa alas tres a hapon. Mibangon siya ug milingkod sa ngilit sa kama atbang sa tokador. Sa halapad nga salamin gisusi niya ang iyang pamayhon. Sa panuigon nga 23 anyos milutaw ang talagsaon niyang kaanyag. Ang kanhi yagpison niyang lawas karon namus-ok na. Madanihon ang hulma sa iyang dughan. Gianinaw niya ang iyang panagway. Matahom siya. Tabunong katahom. Butang nga gipamatuod ni Edward sa iyang pagtagik ning pipila ka laray: 

                   Talagsaong batobalani

                   Nagpahipi nianang malumong panagway

                   Sa kinidlap sa mga matang malulot

                   Sa kaluhang kandiis nga namitoon

                   Sa hamis lamurok nga aping

                   Mapulang ngabil, mainiton, mapahiyomon

                   Ah! panagway nga gikulit sa tanghaga.

Tinuod maanyag siya. Apan ang kaanyag, nakaamgo siya, may duha ka suwab. Suwab sa kalipay ug suwab sa kasakit. Ang gibatonan niyang kaanyag nahimong batobalani sa duha ka lalaki nga nahilambigit sa iyang kinabuhi. Si Mr. Lambigit ug si Edward. Duha ka linalang nga nahimong hinungdan sa iyang pag-alindasay karon. Miabot na ang kinasang-an sa iyang dalan. Apan wala siyay igong kusog ug katakos sa paghukom kon asa siya padulong.

Nagtubo siya sa banika. Bugtong anak sa magtiayong mag-uuma. Ang iyang amahan, inabagan sa iyang inahan, nagtikad sa gamayng luna sa yuta nga napanunod sa ginikanan. Bisan sa ilang kawad-on dako ang tinguha sa iyang ginikanan nga siya makatungha ug makatapos sa kolehiyo. Naningkamot sila sa iyang tingusbawan. May malantip siya nga salabotan ug may hataas nga panglantaw sa kinabuhi. Maoy iyang damgo nga ugma damlag siya ug ang iyang ginikanan makalingkawas sa lunangan sa kawad-on ug magpuyo nga haruhay. Tungod sa pagkugig pagsakripisyo sa iyang ginikanan nakapadayon siya sa pagtungha dinhi sa dakbayan sa Cagayan de Oro human sa hayskol didto sa ilang lungsod. Apan gisungog sila sa kapalaran. Didto sa bukiran taluktok ug danglog ang agianan ngadto sa tubod nga ilang kawasanan og tubig. Usa ka adlaw niana, samtang nagpadayugdog ang iyang amahan pinas-an ang sag-ob nga kawayan, nadakin-as kini ug nabunal ang ulo sa bato. Naluwas ang iyang amahan sa kuko sa kamatayon apan nahimo kining inutil. Naundang ang iyang pagtungha ug mingiob ang dalan sa iyang damgo. Unya wala damha, nausab ang tuyok sa iyang kapalaran. Miabot si Mr. Lambigit sa ilang kinabuhi, sa iyang kinabuhi.

Si Mr. Lambigit usa ka sapiang negosyante sa Don Carlos, sa habagatang bahin sa lalawigan sa Bukidnon. May kaugalingong mga trak alang sa iyang negosyong buy and sell sa mais. Dako ang iyang galingan didto sa sentro sa lungsod. May tindahan siya sa binhi, abono ug mga tambal sa tanom. 

Ang pangilin sa ilang balangay nasulod sa ting-ani, mao nga nahitabo nga nakatambong si Mr. Lambigit sa gabii sa koronasyon diin siya ang gipurongpurongan isip hara sa ilang baryo niadtong tuiga. Naaberiya ang trak ni Mr. Lambigit didto sa ilang lugar. Ang ilang lungsod sa Dangcagan ikaduhang lungsod gikan sa Don Carlos. Sanglit hapon na kadto, nakahukom si Mr. Lambigit nga adto na lang magpalabay sa kagabhion ug matulog sa balay sa iyang ahente. Aron sa paghingilin sa kalaay mitambong kini sa koronasyon ug dakong bayle sa bisperas sa pista. Gibayran ni Mr. Lambigit ang usa ka lamesa atubangan sa tablado. Kuyog niya ang iyang ahente, drayber ug duha ka pahinante. Bisan tataw ang kahimuot ni Mr. Lambigit sa mga batan-on ug mga hamtong nga nagsadsad diha halapad nga multi-purpose pavement, nagpabilin kini sa iyang lingkoranan. Di daw kini mahibalo mosayaw. Dugay sad niini mahurot ang matag botelya sa beer, apan sa kadugayan namula ra gayod ang nawong niini. 

Gipailaila siya sa kapitan sa baryo ngadto kang Mr.Lambigit. Tungod niadtong ilang sulagma nga panagtagbo, nausab ang dagan sa iyang kinabuhi. Si Mr. Lambigit nahimo niyang higala ug tumatabang. Giaabangan ni Mr. Lambigit ang tulo ka ektarya nilang yuta ug gitamnan og tubo. Panahon kadto nga nagsugod ang pagpananom og tubo kay dunay intosan nga gitukod sa Lungsod sa Quezon. Agig tabang sa nainutil niyang amahan, mitanyag si Mr. Lambigit nga maoy moabaga sa iyang pagtungha sa kolehiyo. Gidawat sa iyang ginikanan ang talagsaong tanyag sa sapian nga negosyante. Tungod sa kahinangop nga may katumanan na ang iyang pangandoy nga makatapos og kurso, iyang gidawat ang maong tanyag sinalindot ang dautang hunahuna sa tinuod nga motibo ni Mr. Lambigit, nga niadtong panahona sa hilom iyang gidayig. Alang kaniya, si Mr. Lambigit usa ka maayong kapanig-ingnan sa tawong malamposon. Kabos nga nahimong adunahan. Mabulokon ang iyang kaagi. Halin gikan sa Bohol, nagsugod kini isip trabahador sa uma, nahimong sinaligan ug hepe de biyahe sa usa ka komprador ug nakatukod og kaugalingong negosyo. Naminyo kini sa anak sa usa ka yutaan.  Ug nahimo kining mas sapian kaysa kanhi amo. Tapos sa kolehiyo ang lalaki niining anak ug ang nag-inusarang manghod nga babaye. Sila ang katabang ni Mr. Lambigit sa uma ug sa negosyo. 

Giabaga ni Mr. Lambigit ang tanang gasto sa iyang pagtungha didto sa Xavier University sa Cagayan de Oro City. Sa panahon nga mobisita kini kaniya sa iyang kaserahan dili kini mopalta pagtunol kaniyag balon. Walay bulan nga dili makatugbong si Mr. Lambigit sa dakbayan. Sa panahon sa ting-ani, kada semana ang pagtumod niini og mais. Sagad nga sa adlawng Sabado ang pagtugbong ni Mr. Lambigit ug sanglit wala may klase sa pagkasunod adlaw, dili siya makabalibad sa pagkuyog niini sa paglingaw-lingaw ug pagpalabay sa kagabhion, pagpanihapon sa mahalon nga kan-anan ug pagtan-awg salida sa mabugnawng sinihan. Usahay, dad-on siya ni Mr. Lambigit sa night club o disco house diin ang hamtong daw ganahan lang makita nga may kuyog nga batan-on ug maanyag kay dili man kini mosayaw ug dili sab kusog moinom. Dili sab kini hinabi busa daklit lang ang ilang kulokabildo. Si Mr. Lambigit may hustong pamarog ug bisan tiyanon o hawakan, makita pa nga maskulado ang  dughan ug mga bukton. 

Sulod sa duha ka tuig nagpabilin siyang higala, kauban ug dayan-dayan ni Mr. Lambigit. Nagpabiling matinahoron ug matalamdon si Mr. Lambigit ug bisan pa sa ilang pagkasuod wala kini magpakitag malisyosong tinguha ngadto kaniya. Unya niadtong semestral break sa kataposan niyang tuig sa kolehiyo, gihangyo siya ni Mr. Lambigit nga mouban didto sa Zamboanga City. Motambong si Mr. Lambigit sa kombensiyon sa Lions Club International. Wala siya makabalibad. Belar ug hago siya sa pagtuon-pangandam sa final exams. Nagkinahanglan siyag pahamudlay ug lingaw-lingaw. Gawas pa, naikag siya sa pagtan-aw sa nabaniog nga barter trade center sa maong dakbayan. 

Tulo ka adlaw ug duha ka gabii sila didtos Dakbayan sa Zamboanga. Nag-inusara siya sa iyang kwarto apan sa katapusang gabii wala siya makabalibad ni Mr. Lambigit nga mag-uban sila. Tungod ba kaha sa dakong utang-kabubut-on niya ngadto kang Mr. Lambigit o sa naghingapin niyang kahimuot, nahikalimot siya sa iyang kaugalingon ug naanod sa limbo sa pagpakasala. Nawad-an siyag gahom sa pagtutol sa tinuod nga tinguha ni Mr. Lambigit sa pagdala kaniya. Sulod sa usa ka hotel sa Dakbayan sa mga Bulak, napusgay ang iyang pagka ulay. 

Human sa nahitabo kanila ni Mr. Lambigit didto sa Zamboanga City, dinhi sa siya gipapuyo sa inabangang bonggalo samtang nagpadayon sa kataposang semestre sa kolehiyo. Duha na ka bulan ang milabay human sa iyang pagdawat sa diploma sa pagtapos sa kursong B. S. Commerce (Major in Accounting) apan nagpabilin siya diha sa inabangang balay. Maoy hangyo ug pagbuot ni Mr. Lambigit. Talagsa ra siya mogawas sa iyang gipuy-an ug nawad-an siyag kaikag sa pagpangitag trabaho. Ang pagtan-aw sa telebisyon ug pagbasag nobela maoy iyang tugbang sa kapuol ug salimbong sa mapig-ot nga katinuoran sa kinabuhi.

Nakat-on siya paggamit og pildoras aron dili mamunga ang ilang panaghilawas. Sa unang mga adlaw, dili niya kapugngan ang kahigwaos sa iyang kahimtang. Apan sa kadugayan, naanad ra gayod siya sa iyang relasyon tali sa usa ka tawo nga daw iya lang amahan.  Sama sa layaw nga gapnod, nakat-on siya sa pagpaanod-anod sa sulog sa kahigayonan. Gani, nakab-ot na man unta niya ang kalinaw. Apan ang maong kalinaw gitugaw sa laing hagwa sa kapalaran. Gidagsa si Edward sa lapyahan sa iyang kinabuhi.

Si Edward sales supervisor sa usa ka ahensiyang tig-apod-apod og mga libro sa Grolier International. Lab-as pa sa iyang handurawan ang una nilang panagkita.

“Maayong hapon, Ma’m,’” pangatahoran niadtong usa ka batan-ong lalaki didto sa lagwerta. 

 Nagpatuwa siya niadto sa iyang binuhing langgam diha sa terasa. Wala siyay tinguha sa pag-abiabig bisita. Labi na nga sa iyang tan-aw usa kini ka ahente kay nagbitbit man og attaché case. Nag-inusarang sakay sa puting awto nga nakaparada pakilid sa labat. Apan nagpabilin pagbarog ang batan-on didto sa gawas. 

“May promo ang Grolier. Mahimo bang makasulod?”

Nagsul-ob lang siyag purol pinarisan sa way manggas nga kamisa. Tungod sa kainit sa panahom, wala siya magsuot ug bra. Tataw ang hulma iyang dughan. Nagpanuko siya sa pagpasulod sa dumuduong. Tubong banikanhon, nagpabilin siyang maulay sa lihok ug taras bisan pa nga may kasinatian na siya sa lalaki.  Apan daw may di makitang kamot nga nagbira kaniya paingon sa aserong pultahan. 

“Please come in.”

“Salamat.” Misunod ang batan-on ngadto sa terasa ug mipaduol sa nahimutangan sa langgam.

“Nice bird you got here. Kulasisi, di ba?”

Mao kadto ang unang panahon nga gikahimamat niya si Edward. Sadya kining ikahinabi, larino ug maundanon manulti. Taas og barog ug may hitsura. May pagka eccentric. Enhinyero nga namaligyag libro. Top salesman sa gisudlan nga Grolier International. 

Tungod kang Edward mibalik ang iyang kaikag sa pakigsandurot. Sukad siya nahimong puyo-puyo ni Mr. Lambigit, nahimo siyang hiloman. Apan sama sa tubig, mangitag lutsanan ang pangindahay. Wala madugay, nagkasuod sila ni Edward. Hangtod nga ang ulitawo nagpadayag sa iyang gugma. 

Usa ka adlaw niana, gikompisal niya ang tinuod niyang kahimtang, ang iyang relasyon kang Mr. Lambigit. Apan ang iyang gibutyag wala makapausab sa gugma ug tinguha ni Edward ngadto kaniya.

“Kon nahigugma usab ikaw kanako, magpakasal kita. Let’s go somewhere. Build a life together. Nadawat na ang akong hangyo sa pagtukod og kaugalingong agensiya didto sa Cebu City. Necessarily I have to start small. Ako ang manedyer. Ug ikaw, you can be the accountant-cashier-receptionist. Bitaw, Carmen, ikaw ug ako mahimong maayong kasalo sa kinabuhi ug kaabag sa negosyo.” 

Daw nagsalimuang si Edward sa damgo nga way tataw nga katumanan.

Nagpadayon ang naandang pagduawan ni Mr. Lambigit kaniya. Kon duna may kausaban sa iyang panglihok-lihok tungod kang Edward, wala kini mamatikdi ni Mr. Lambigit. Uban kaniya, gawasnon ang hunahuna ni Mr. Lambigit sa mga pakigbisog ug problema sa kinabuhing negosyante. Nahimong mas sunson ang pagduawan ni Mr. Lambigit kaniya busa dugang pagka mabinantayon ang iyang pakigkita kang Edward.

NAPAKGANG ang hataas niyang paghanduraw sa sagunson nga tihol sa usa ka kulasisi didto sa gawas.  Miabot na usab ang bisita sa iyang kulasisi. Usa ka laki nga kulasisi nga wala damhang nahasum-ok sa ilang dapit. Baye ang iyang kulasisi, matod pa sa tigulang nga iyang gipalitan sa langgam didto sa Cogon Market, busa naseguro niya nga laki ang nagduawan niini.

Misil-ip siya sa bentana ug naniid sa panghitabo didto sa gawas. Ang laag nga kulasisi nagpaatbang didto sa sa kaymito. Nagbalhin-balhin kinig batog ug nagpanawag sa tagming niining tingog. Mibalos usab pagtihol ang iyang langgam nga naglumpat-lumpat didto sa  batoganang tinagik sa bagakay ug sanga sa kahoy, daw naghagit sa bisita sa pagduol. Tuod man, mitugdon ang bisita sa bougainvillea haduol sa nahimutangan sa tagbalay. Nagpadayon kini pagtihol. Taudtaod, mibalik na usab kini didto sa kaymito nga daw nag-agni sa tagbalay sa pag-uban kaniya. Didto sa kalugotan, sa kalasangan, sa kalangitan. Sa dapit diin ila ang hingpit nga kagawasan.

Gilamat siya sa drama didto sa gawas. Wala na niya himatikdi ang pagpanglabay sa mga gutlo. Hapit na mokuyanap ang kilumkilom ug mipahilayo na ang laag nga kulasisi. Wala na ang tihol sa duha ka langgam apan nagpabilin gihapon siya didto sa bentana. Nahiugnok siya nga nagtan-aw sa iyang kulasisi nga walay timik didto sa batoganan. Wala tuyoa gihangop siya sa tumang kaluoy. Migawas siya ngadto sa terasa ug puno sa kaaghop gihapuhap ang iyang pinanggang langgam – ang iyang makanunayong kauban sulod sa mamingawng balay ning hilit nga subdivision. Bisan sa daginotong kahayag nga gibilin sa sumasalop nga Adlaw, maaninaw niya ang kausaban sa panglawas sa iyang binuhi. Wala na kadtong kahamis ug gilaw sa balhibo niini. Kulang ba ang pagkaon nga iyang gidulot? Kulang ba ang iyang pag-amuma ug pagpangga? Nanghupaw siya. Wala tuyoa, inanayng nanglugmaw ang iyang mga luha. Ug midagayday ang kaamgo. Wala dinhi ning hamugaway ug gilabat nga balay ang tinuod nilang kalipay. Silang duha naghandom sa kagawasan.

Nanumbalik sa iyang panumdoman ang mga pulong ni Edward niadtong buntag didto sa baybay-adtoanan:

“Carmen, dili pa ulahi ang tanan. Pahilayo ning dapita. Uban kanako didto sa Cebu. Didto atong sugdan paggambalay ang atong ugma. Magpaabot ako sa airport. Carmen, imo ang paghukom. Ikaw ra ang makahimog katumanan sa imong mga damgo.”

Nagpadayon pagpanaligdig ang iyang mga luha apan inanayng mibuswak ang usa ka pahiyom ug milutaw ang kaluhang kandiis sa lamurok niyang mga aping. Puno sa pagpangga, iyang gihinol ug gihagkan ang nanglurong balhibo sa binuhing kulasisi, gihalog ug gidip-ig ang huyuthuyot niining lawas sa iyang dughan. Sa makadiyot nagduyog ang pinitik sa ilang kasingkasing. Unya binadbaran sa talikala, iya kining gibuhian. Milupad ang langgam pataas ug pahilayo sa dapit.