ANG GAKITERO UG ANG TAWAG SA SUBA

Mist to mist, drops to drops. For water thou art, 

and unto water thou shall return.

Kamand Kojouri

Di na siya kadumdom kon kanus-a pa siya dinhi sa Pulangi River. Basta, naglingkod siya karon sa sementong laktanan daplin sa dakong suba. Milantaw siya sa sidlakan. Taas na ang gintang sa adlaw didto sa halayong talay sa kabungtoran.  Naghunahuna siya. May gipangita sa suok sa iyang utok. Nahinumdom siya. Karon ang adlaw sa Gakit Festival 2019.  Nagpaabot siya sa paglabay sa mga gakit.  Nagkatin-aw ang iyang pangisip. Gibuhat ang tinuig nga Gakit Festival aron ang katawhan sa dakbayan magkahiusa sa pagpasalamat sa Ginoo. Pagpasalamat sa maayong ani sa kaumahan ug sa kalamboan sa mga patigayon. Ug ang paghatag og bili sa tribuhanong kultura. Gani, naandan sa mga motambong sa kapistahan ang pagsuot og lumad nga mga bisti ug ang lumadnong mga dayandayan makadugang sa kamabulukon sa parada sa mga gakit nga ginama sa gitagkos nga mga bulos sa kawayan.

Kadumdom siya nga ang mga gakit adto himoa sa Baryo Sugod diin sugdan ang parada sa mga gakit. Matapos ang parada sa karaang tulay sa Poblacion, mga tulo kilometros ang gilay-on. Sadya ang mga tawong nagsakay sa gakit samtang nagpaanod sa sulog sa suba. 

Honorary member siya sa Golden Harvest Historical and Cultural Society, ang nagmugna sa Gakit Festival.  Siya ang pinakaedarang sakop sa kapunongan ug gitahod sa iyang dagnay nga Tatay Goryo. Dakog tampo ang iyang pamilya sa panalapi sa kapunongan. Dili siya mopalta pagtambong sa tinuig nga parada sa suba ug dili maulahi sa kaanindot ang ilang gakit kay gipangandaman sa ilang pamilya ang kasaulogan.  Buhat sa gugma ang gakit sa pamilya sa Montero. 

Kalit nausab ang hulagway sa palibot. Nanungha ang dagkong kahoy sa kadaplinan. Mibugnaw ang hangin. Milandong ang palibot. Mabati niya ang tingog sa mga langgam. Mitin-aw ang tubig sa suba. Sa katin-aw sa tubig, maaninaw niya ang mga isda nga naglangoy-langoy ug nagbag-id-bag-id sa mga bato sa dal-as.   Nahinangop siya sa kanhing kahimtang sa suba.

Mibanos ang laing talan-awon. Nagsakay siya sa gakit dihang kalit mibul-og ang dakong baha. Ang kusog nga ulan didto ra sa layong kabukiran, busa wala siya kabantay sa pag-abot sa baha. Gianod ang iyang gakit. Luyo sa kalisang, nag-ampo siya nga maluwas sa nag-ung-ong nga kamatayon. Gidungog ang iyang pag-ampo. Nasangit ang iyang gakit sa lubasang mga dalid sa dakong kahoy sa nasuok nga bahin sa suba. Mikatkat siya sa dalid ug sa pag-abot sa ibabaw sa pangpang, milantaw siyas unahan. Nakapanguros siya kay ang dapit diin siya nasangit duol na sa bung-aw sa habog nga busay.

Nahinumdom siya. Ang suba dakong kabahin sa iyang kinabuhi. Dinhi nagsugod ang iyang pakigbisog sa kawad-on.  Sa pipila ka tuig, gisubay-subay ug gitabok-tabok niya ang dakong suba sakay sa gakit. Sa iyang pag-abot ning dapita, talagsa ra ang sakyanan ug lapokon ang kadalanan. Dakog katabang ang gakit sa pagtumod sa mga abot sa uma gikan sa sudlonong mga lugar ngadto sa mga dapit duol sa dakong dalan. Sulod sa pipila ka tuig, nahimo niyang trabaho ang pagpasakay og pasahero ug pagkarga sa produkto sa uma. Sa sinugdan, siya ang nangunay sa pagpas-an sa sako sa mais ug humay. Wala siya maglisod kay dagko ang iyang mga braso ug mga bagtak ug lig-on ang iyang kaunoran. 

Nahinumdom siya sa iyang kagikan. Taga Negros ang iyang pamilya. Tunga-tunga siya sa lima ka magsoon. Gagmay pa sila sa paglayas sa ilang amahan. Kay masakiton ug dili makasugakod sa pagbuhi sa iyang mga anak, gipasagop sila sa ilang inahan sa mga paryente. Mag-uuma ang uyoan nga misagop kaniya. Gipaeskuyla siya sa iyang uyoan, hangtod nga nakatapos siyas elementarya. Dili sayon ang iyang pag-eskulya. Baklayon ang tunghaan. Aron dili mauhahi sa klase, sayo siyang magmata aron pagtugway sa kabaw. Gikan sa eskuylahan, balikan niya ang gitugway o gipatuna nga kabaw. Sa adlaw sa Sabado ubanon siya sa iyang uyoan sa pagbasok sa uma nga gitamnan og mais. Sa edad nga napulog unom, mibiya siyas balay sa iyang uyoan ug nagtapasero sa dakong asyenda. Bug-at ug hago ang trabaho sa tapasero sa tubo apan iyang giantos kay mao ray paagi nga siya makasapi. Didto siya nagsugod ug nakat-on sa pagtigom gikan sa iyang kinitaan. Usa ka hiyas nga nahimong kabahin sa iyang kinabuhi. Dili siya gustong magpabilin sa iyang kahimtang. Mag-ipon siyag sapi nga magamit kon moabot ang panahon nga mobiya sa siya sa asyenda ug mangitag tingusbawan sa ubang dapit. Palayo sa lugar nga nagbilin kaniyag mapait nga naagian kag handomanan. Sa tuig 1958, gipadpad siya sa Mindanao. Sa Lalawigan sa Bukidnon. Sa usa ka dapit sa Pulangi River – ang Sitio Panlibatohan nga ang ngalan gikan sa “Malibato”, ang kinagahian nga kahoy sa Bukidnon. Kawhaan ug usa ang iyang edad sa pag-abot niya ning dapita. Nangita siyag trabaho. Nakasulod siya pagkamamumuo sa usa ka negosyante sa humay ug mais. Abtag duha ka tuig miundang siyag panarbaho. Nakahukom siya nga manginabuhi nga walay amo. Nahimo siyang gakitero. 

Dugay sa kadto. Ang sitio Panlibatohan nahimong Baryo Valencia. Dihang mibulag ang habagatang bahin sa Malaybalay, ang Baryo Valencia nahimong Baryo Poblacion, ang sentro sa panggamhanan sa bag-ong natukod nga Lungsod sa Valencia. 

Hinay-hinay ang paglambo ang dapit apan kalit miusad ang ekonomiya sa lungsod sa pagkahuman sa Pulangui River Irrigation Project nga nagpatubig sa 10,000 ka hektayang kapatagan. Ang mga luyong-luyong nalimasan ug nahimong mga basakan. Nagkuros-kuros ang mga kanal sa patubig ug mga dalan. Nausab ang pamaagi sa pag-uma. Midako ang abot sa basakan. Midagsang ang mga tawo gikan sa lain-laing mga dapit. Tungod sa kaabunda sa abot, gidagnayan ang dapit nga “Ang Dakbayan sa Bulawanong Ani”.

Nausab ang hitsura sa Poblacion. Ang kanhi mga tunaan ug kasagbotan, gipulihan sa mga sementong dalan ug dagkong edipisyo. Nanungha ang mga bangko ug nanindog ang mga balay-patigayon. Ang kanhi nagduka nga dapit, nahimong sentro sa pamatigayon ug industriya sa Bukidnon.

Tungod sa pag-alayon sa iyang asawa, naapil siya sa paglambo sa lungsod nga nahimong dakbayan. Halos tapot sa lawas lang siya pag-abot dinhi, apan karon daghan na siyag kabtangan ug negosyo. 

Mibalik ang karon nga hitsura sa suba. Mibalik ang kabalayan sa kadaplinan.  Milubog ang tubig. Miinit ang palibot. Nahinumdon siya sa parada sa mga gakit. Milantaw siya pailaya. Mibutho gikan sa likoong bahin sa suba ang nag-unang gakit. Gisundan kini sa ubang mga gakit. Iyang gipangita ang gakit sa ilang pamilya. Nagpaulahi kini. Layo pa kini apan maaninaw niya ang pamayhon ni Lukring nga iyang asawa. 

Miluag ang iyang dughan. Nahinangop siya sa pagkakita sa iyang asawa. Iyang gisuhid ang iyang pangisip ug gibalik-lantaw ang nangagi. Ang ilang kaagi ni Lukring.

Kagikan si Lukring sa lumad nga banay nga kanhi nanimuyo daplin sa Sapa sa Panlibatohan nga nagpadagayday og tubig paingon sa Pulangi River. Luag ang yuta sa iyang amahan, apan nahurot kinig pamaligya ngadto sa midagsa nga mga dumagat. Maoy nabilin ang gamayng luna nga gitarokan sa ilang balay. Luyo sa kapobrehon ug kakulang sa edukasyon, sama kaniya, may talagsaong panglantaw sa kinabuhi si Lukring. Kugihan siya ug maantigong moantos. 

Nagkaila sila ni Lukring sa karinderya nga gitrabahoan niini. Ang ilang panag-ila, misangpot sa paghigugmaay ug sa kaminyoon. Sa wala pa sila magminyo, nahimo niyang kasosyo si Lukring sa iyang negosyong pangompra ug pamaligya og humay ug mais. Busa, may gamay na silang pundo dihang gikasal sila. Nag-edad siyag kawhaan ug unom sa iyang pagminyo kang Lukresia Manangkila nga manghod niyag duha ka tuig. 

Hinay-hinayng milambo ang ilang panginabuhi ug negosyo. Ang ilang sari-sari store, nahimong dakong tindahan. Nakapatukod silag bularan ug galingan sa humay. Nakapalit silag kayutaan nga nahimong lapad nga katubhan, kahumayan ug kamaisan. Ang kanhi kagang-kagang nilang dyip napulihan sa mahalon ug maluhong mga sakyanan. Nakapalit silag mga traktor ug mga dagkong trak. Malamposon sila sa ilang pagka ginikanan. Nakatungha sa kolehiyo ang ilang upat ka mga anak ug nahimong mga kaabag sa ilang uma ug negosyo. 

Dili tanan kalipay ang ilang naagian ni Lukring. Nakasinati silag mga pagsulay sa kinabuhi. Nasunogan silag tindahan ug ang labing pait mao kadtong pagkaadik sa ilang kamanghorang anak sa ginadiling droga. Apan nagpabilin silang lig-on ug masaligon sa Ginoo. Nakapatindog silag mas dako pa nga tindahan. Nagmalamposon ang rehabilitasyon sa ilang anak ug nakatapos sa kurso sa pagpanguma sa Central Mindanao University.

Atbang nas iyang nahimutangan ang ilang gakit. Ang pinakadakong balsahan nga gihimo sa pamilya. Mitindog siya. Klaro na tan-awon ang mga sakay sa gakit. Kauban sa iyang asawa ang ilang upat ka anak ug ilang mga kapikas. Nagtindog silang tanan gawas ni Lukring nga naglingkod sa plastik nga silya didto sa pangunahan sa gakit. Suot nila ang tradisyonal nga bisti sa mga Manobo, ang lumadnong kagikan ni Lukring. Ang ilang kamagulangan nga si Gregory ang nagtimon sa gakit nga hinayng gianod sa sulog.  

Salamat Lukring, hagawhaw niyas kaugalingon. Sa imong pagka buotan nga asawa ug inahan. Samtang naghunahuna sa iyang asawa, gihangop ang iyang galamhan sa talagsaong kamingaw. 

 Iyang gitutokan ang masinub-on nga panagway sa iyang asawa. Gipanid-an ang gibuhat ni Lukring. Mitindog si Lukring, gibayaw ang dalang urna ug gisabwag sa suba ang sulod nga abo. Diha-diha, nabati niya ang kabugnaw sa tubig nga mianod kaniya.