ANG BALAY SA TIILAN SA CHOCOLATE HILLS

                     All things must come to the soul from its roots, from where it is planted. 

                                                                                                                Saint Teresa of Avila
 

Managsilingang kabungtoran nga gibistihan sa lunhawng mga sagbot ang mitagbo sa akong mga mata sa pagsulod sa sakyanan sa Carmen. Ang mga bungtod nga morag naggutok nga suso sa inahan mahimong tabonon sa panahon sa ting-init. Sumala sa akong nabasa, kining talagsaong geological formation nga natuhop sa mga sulugilanon ug kasugiran mitumaw gikan sa dagat niadtong dugay nang katuigan.

Gikulit gikan sa Lungsod sa Vilar (karon Bilar), ang dapit nga unang gisugyot ang ngalang Ubeda sa pagpasidunog sa Dakbayan sa Ubeda sa Ulerta sa habagatang Espanya, sa ngadto-ngadto nahimong Lungsod sa Carmen agig pasidungog sa Lady of Mt. Carmen sa Espanya sa sugo ni Gobernor Heneral Jose de la Gandara kaniadtong Marso 1, 1869. Si Padre Pedro Nicolas San Juan maoy unang Padre Kura dihang ang Lungsod sa Nuestra Señora del Carmen o Carmen nakabaton ug kaugalingong parokya sa tuig 1874. Ang tanang baryo may pangalang Katsila ug nagsaulog og tinuig nga pista pasidungog sa mgs Santos nga giapod-apod kanila. Ang mga Carmenanon giila sa ilang pagkarehiloyoso, pagkakugihan, pagkamahigugmaon sa kalinaw ug pagkamaabiabihon. 

Gihatod kos drayber sa habalhabal sa balay nga nagyaka daplin sa kamaisan. Walay koral ang balay. Misulod kos nataran. Naalerto sa andar sa motor ug paghot sa hinuktang iro, usa ka lawason nga lalake ang migawas sa balay. Gibuak sa pahiyom ang nawong sa tagbalay sa tinud-anay nga kahinangop ug kahimuot sa akong pag-abot. Mao sab ang akong gibati sa pagkakita ni Boni. Kadto ang una namong panagkita apan makadaghan na kami magkahinabi pinaagi sa selpon. Gikan kaniya nakatuhog kog mga kasayoran sa akong kagikan. Apan daghang pang mga butang ang buot nakong masayran mahitungod sa akong mga ginikanan ug mga paryente. Kini ang tumong sa akong pagduaw ning dapit diin gilubong ang akong inunlan. Masuso pa ko sa pagbiya sa akong ginikanan sa Carmem, Bohol. 

Gipasulod ko ni Boni sa balay ug gipailaila sa iyang asawa nga si Anna. Ganiha, nakita ko siya didto sa kamaisan samtang nag-angkas kos motorsiklo. Wala madugay, miabot sa Filo nga gitawgan ni Boni sa selpon. Magulang ni Boni si Filo nga akong nahimamat didto sa munisipyo niadtong nakahapit sa Carmen ang among grupo nga nagsuroy sa Bohol, pito ka tuig nang milabay. Mao kadto ang una nakong pagtunob sa Carmen nga hamtong na.

Dili masaypan nga si Boni ug Filo managsoon. Maingon-ingon ang ilang barog, gitas-on ug bisan ang linakwan. Alegre ang among panagtabi ug pangamostahay. Paryente ko si Boni ug Filo sa kagikan sa akong amahan. 

Si Filo nga moadtoay sa iyang uma nananghid nga dili na magdugay. Nag-atiman siya sa iyang gamayng basakan sa adlawng Sabado kay way trabaho sa opisina. Iya kong gidapit og paniudto sa ilang balay sa wala pa siya mobiya sakay sa iyang motorsiklo.

Sa among panagtabi sa selpon naasoy na ni Boni ang tanan niyang nasayran   mahitungod sa akong mga ginikanan ug kagikan. Nagkasabot mi nga iya kong ubanan sa akong mga paryente aron sa pag-ila-ila kanila ug pagsarap og dugang mga kasayoran. Iyang gisugyot nga unahon namo pagbisita si Rosario, angga Rose, didto sa Sityo Suba. 

Nag-angkas ko ni Boni sa among pagpadulong sa Katipunan diin sakop ang Sityo Suba. Dali ra abton ang haywey gikan sa balay ni Boni ug susamang gidugayon ang biyahe paingon sa tipasanan. Gikan sa tipasanan gisubay ni Boni ang lapokon ug danglog nga dalan-dalan paingon sa dapit ni Rose. Wala si Rose sa among pag-abot sa iyang balay. Ang nag-inusarang pinuy-anan hinimo sa ginabas nga kahoy, amakan ug sin.  Di nako makita ang sulod sa balay kay serado, apan sumala pa ni Boni ang gamayng balay gibahin sa katulganan ug kosina. May abohan sa kosina nga gigamit usab nga sala.

Akong gilantaw ang palibot ug gidumdom kadtong panahon kanus-a nakaanhi ko nga usa pa ka bata. Apan nausab na ang tanan. Wa ko makita kadtong mga talan-awon nga gitipigan sa kasuokan sa akong alimpatakan. Mga talan-awon nga kaluha sa mga panghitabo mopasundayag sa akong mga damgo. 

Usa ka hanging bridge ang nakadakop sa akong pagtagad. Akong gisubay ang dalan-dalan paingon sa tulayng binitay. Wala pay tulay kaniadto busa magtiniil ming motabok sa suba.  Ang pagtabok sa suba lawon nga migamot sa akong panumdoman tungod sa sihi nga akong pamuniton samtang nag-ubog sa taga paa nga tubig.  Ang puti ug gagmayng tuway mogimaw sa balas ug lapok kon kisawon sa kamot o tiil ang tubig. Lami ang sabaw sa sihi nga panakotan sa luy-a, tanglad ug sibuyas dahonan.

May nakahinabi si Boni didto sa kamaisan duol sa balay ni Rose. Ako siyang gikamay aron makauban sa akong pagsuroy sa dapit diin nahimutang ang balay sa akong mga apohan. 

“Matod sa akong gika-estorya, tua si Rose sa Katipunan. Ato siyang pangitaon sa atong pagpauli.”

Among gitabok ang foot bridge nga hinimo sa kable ug bulos sa kawayan. Diha sa tunga-tunga sa taytayan nasikop sa akong pagtagad ang nag-agos nga tubig sa suba. Apan dili nako makita ang ilawod sa suba kay gisambongan kini sa nagyungyong nga mga kahoy ug nangatkat nga mga balagon. Akong gipiyong ang akong mga mata ug gisalom ang suba sa akong panumdoman.

Nakadugang sa kahalandomon sa among bakasyon sa Carmen ang akong pamagdoy sa Suba sa Ginsangaan. Dugay na kadto apan nagpabiling buhi ang maukyabong kasinatian sa usa ka niwangong bata nga nagkaangkaang sa pag-ubog sa tubig ug pagsaka-kanaog sa lagpad ug dangog nga mga bato. Naninguha ang bata nga makaapas sa iyang inahan ug iyaan nga si Remedios nga abtik kaayong nanikop og kasag ug namunit og suso sa mabawng suba nga lawon kon magbaha.

“Didto ang balay,” akong gitudlo ang luna unahan sa suba sa among pag-abot sa pikas tampi.

Ang bakanteng luna nakapahinumdom kanako sa kasagbotan dili halayo sa karaang balay diin kami mangalot og ubi. Among tultolon ang lagutmon pinaagi sa pagsubay sa mga bagon niini nga mangatkat sa bayabas ug gagmayng kahoy.

Si Boni nga manghod nakog katorse ka tuig, wala makakita sa karaang balay.  Wala siyay timik nga nagsunod-sunod kanako. 

“Didto nahimutang ang kasilyas,” akong gitudlo ang dapit daplin sa suba diin nagdahom kong may lumpong sa kawayan apan bugang ra ang akong nakita. Sa daklit gitumod ko niadtong panahon kanus-a ang tag-as nga kawayan nagsabwag sa ilang nagsayaw-sayaw nga landong sa walay atop nga pansayan kansang nagnganga nga bangag gisalogan og bulos sa kawayan. 

Ang mga langaw ug lagong nga natental sa baho sa tai gikan sa lihang sa salog, magtuyok-tuyok sa akong nahimutangan samtang nagpungko ko nga ang lubot gipatungod sa bangag sa salog. Ang hagunghong sa lagong nakigsagol sa yagubhob sa suba, sa kinaggit sa nagbag-id nga mga bulos ug sitsit sa mga kiwiskiwis nga gitayhop sa huyuhoy. 

Mikambiyo ang akong panumdoman niadtong laing yugto sa akong kasinatian – sa nalisang nga bata nga naningkamot pag-agpas sa mga hamtong samtang nangita og kapasilongan sa kakawayanan. Ang bata nga natumog sa ulan, nagkurog sa kahadlok samtang nagpadayon ang naglungotlungot nga bagyo sa pagkulata sa dapit. Ang kakawayanan, hain na kadto?  Dunay lumpong sa kawayan didto sa daplin sa suba apan dili to mao ang among gipasilongan kay peligroso kon dunay bagyo ug dakong bunok sa ulan. Wa sad koy nakitang basakan sa dapit nga akong gitohoan nga nahimutangan niini. Nanghupaw kos kaugalingon. Ang tunob sa panahon makalubog sa panumdoman ug makausab sa wanang ug talan-awon. 

Naibot sa yutang natawhan ug nadak-an, ang akong mga ginikanan nagpuyo layo sa mga kabanay. Hangtod niadtong panahona, kaduha ra sila makaduaw sa Carmen gikan sa ilang paglalin sa Mindanao sa tuig 1945. Sa ilang ikaduhang pagduaw niadtong tuig 1952, kauban nila ang ilang tulo ka anak nga nag-edad og dos, kuwatro ug siyete anyos. Ako ang kamagulangan. Didto mi mingsaka sa panimalay sa ginikanan sa among inahan nga sila si Saturnino ug Cepriana kansang mga dagway lubog na sa akong panumdoman. Didtoy ubang tawo sa balay ug duna koy hanap nga panumdom sa magulang sa akong inahan sa nga Remedios ug pag-umangkon nga si Rose. Bungol-amang si Remedios ug si Rose iyang anak gawas sa kaminyoon.

Dili ko malimtan kadtong maong pagduaw tungod sa una ug mao-mao nakong engkuwentro sa bagyo. Hilabihan ka makalilisang kanako ang maong kasinatian. Nawong nagtumog sa ulan, naghingos kong naglakaw kuyog sa sakop sa panimalay paingon sa kakawayanan diin sa sabakan sa lunas kami nagpasilong ug nagpaabot sa paglurang sa bagyo. Ang mga habol nga among gihimong atop-atop nanalipod kanamo sa bunok sa ulan samtang dikit kaming nagtapok aron pag-ambitay sa kainit sa among mga lawas. Ang tag-as nga kawayan nga nanitsit ug naglubaylubay nunot sa kusog nga hangin, matig-a nga nagtindog sa natumog nga yuta, nakigbatok sa hasmag sa bagyo. Nagpabilin mi sa kakawayanan sa nahabilin sa adlaw ug sa tibuok gabii. Dihang hinay na ang bagyo pagkasunod adlaw, namalik mis balay. Nagpabilin sa nahimutangan ang balay, ang tugas nga haligi niini wala matandog sa yuta nga giugbokan. Ang gituko nga mga bulos sa kawayan nagpugong sa balay aron dili motakilid ug mahugno. Sa sulod, akong malili ang langit kay nagkagidlay ang atop nga kugon.  Nawala ang katunga sa bungbong, ang nalangkat nga amakan gipalid ug nakatag sa basakan diin ang brutsa sa bagyo mihapay sa buros nga humay. Aron kapuy-an dayon, giuna ang paglibwas sa atop ug gisunod ang paghulip sa napalid nga amakan. Miabot og usa ka semana ang pag-ayom-ayom sa balay.   

Mibalik mig tabok sa tulay. Sa among pagpauli, among nahibalag si Rose didto sa lugar duol sa sementadong dalan. Nagsuot siyag pinatikan nga bisti nga milapas nas panahon sa kaambong apan haom sa yagpis niyang lawas.

“Uy, si Temyo!” 

Dali kong nailhan ni Rose. Nakuratan siya sa pagkakita kanako apan mabasa sa iyang panagway ang  kalipay sa wa damhang panagtagbo. 

“Wa ka mausab. Batan-on gihapon ka tan-awon.”

“Didto mis imong dapit nangita nimo,” matod ko nga nakaamgo nga dili nako daling mailhan si Rose kon magkatagbo mis dapit nga daghag tawo.

Tulo na ka dekada ang milabay dihang nakabisita si Rose sa among panimalay didto sa Don Carlos, Bukidnon. Katalirongan nako si Rose. Taas siya kanako og mga duha ka tudlo. Kon dili pa sa tina, mas puti ang akong buhok kaysa iyaha. Ang dagway ni Rose kaamgid sa iyang inahan nga si Remedios kansang itlogon nga nawong liwat sa iyang inahan nga si Cepriana sumala sa litrato nga akong gitipigan. Sa maong litrato makita nga ang linginon nga nawong sa akong inahan liwat sa iyang amahan nga si Saturnino. 

Sa upat ka igsoon sa akong inahan nga si Ediltrudes, duha ra ang akong nahimamat – ang iyang magulang nga si Remedios nga nagpabilin sa Carmen ug ang iyang manghod nga si Basilio nga milalin sa Mindanao uban sa iyang pamilya. Ang ika-upat nga anak ni Saturnino ug Cepriana nga si Crisostomo wala na igdungog sukad molayas tungod sa problema sa relasyon sa iyang asawa. Wala koy kasayoran sa kamanghorang anak nga si Nicolasa. 

Akong gitun-an ang panagway ug pamayhon ni Rose. Bunga siya sa gituboang dapit, sa iyang yanong kagikan ug banikanhong pagmatuto. Apan luyo sa inosenteng panagway akong maaninaw ang usa ka babayeng maisog ug makatindog sa kaugalingon. 

“Nanikaysikay kog kabuhian. Duna koy gibaligya. Lisod ang kinabuhi dinhi, dili sama sa Mindanao. Nag-inusara ko human namatay sa Fructuso.”

Mao-maong igsoon ni Rose sa Fructuso, usab usa ka pinaangkan. Ulitawo si Fructuso sa pagkamatay sa sakit nga tisis. Wa ko masayod kon si Rose duna bay hinigugma. Igo lang siyang moyuhom kon pangutan-on. Gipili niyang magpabiling dalaga. Akong panaghap nga makig-estorya siyas iyang kaubang mga hayop ug tanom aron sa paghingilin sa kahilom ug kamingaw dapit nga iyang gipuy-an. 

“Mobalik tas ajong balay. Adto ta maniudto. Duna koy linaming nga dumaga nga maihaw.”

“Sori kaayo, nakasaad kong adto maniudto sa ilang Filo.”   

“Moba?  Ugma?”

“Okey! Mobalik mis Boni ugma sa buntag.”

“Sige, magsabaw kog manok bisaya.”

“Merry Christmas,” gitimbaya ko si Rose dayong tunol sa P500 nga papel de bangko.

“Daghang salamat, ani.  Ug Malipayong Pasko, sad. Ajawg kalimot ugma.”

“Sure, imong masaligan.”

Ugma makahinabi na gyod nako sa igong panahon si Rose nga nag-inusara pagpuyo sa dapit sa among mga apohan.  Siya ang akong pusod nga kadugtong ko sa Carmen nga akong natawhan. Siguro kong daghan siyag matubag sa akong mga pangutana. Mga kasayoran ug detalye nga akong gikinahanglan aron mahingpit ang akong gisulat nga memoir kun mga kaagi sa kinabuhi.

Gipili niyang magpabiling walay kapikas, uska dalagang lagas nga nag-inusara sa iyang balay daplin sa Suba sa Ginsangaan diin ang iyang mga iro, kanding ug manok nahimo niyang kakuyog ug tinubdan sa iyang kalipay. 

Usa siya ka mag-uuma nga nanginabuhi sa kabiling yuta sa tiilan sa Chocolate Hills diin mga saging, mais, utanon ug lagutmon ang naghatag kaniyag kadasig.

Ang iyang panulti ug pamayhon bunga sa iyang ubos nga kagikan ug banikanhong pagmatuto. Apan luyo sa iyang maulawon nga panagway nagpahipi ang hiyas sa pagkagawasnon ug pagkakaugalingnon.